قرآن‌های عصر اموی؛ مقدمه‌ای بر کهن‌ترین مصاحف

مرتضی کریمی نیا / آلاء وحیدنیا
کتابخانه مطالعات اسلامی به زبانهای اروپایی

Qur’ans of the Umayyads: A First Overview, by François Déroche, Leiden: Brill, 2014. Xiv+194 pp. (with 45 illus.), ISBN: 9789004255654.

قرآن‌های عصر اموی: مقدمه‌ای درباب کهن‌ترین مصاحف، نوشته‌ی فرانسوا دِروش، لایدن: انتشارات بریل، ۲۰۱۴. شابک: ۹۷۸۹۰۰۴۲۵۵۶۵۴.

کتاب فوق از آخرین آثار مهم انتشار یافته در حوزه‌ی مخطوطات قرآنی است که اکنون (به قلم من مرتضی کریمی نیا و خانم آلاء وحیدنیا) به فارسی ترجمه شده و در حال انتشار است. از آنجا که قرار است مؤلف کتاب طی یکماه آینده سفری به ایران داشته باشد، پیشاپیش مقدمه‌ی آغازین خود را برای اطلاع محققان و پژوهشگران در اینجا به اشتراک می‌گذارم.

یادداشت مترجمان
کتاب قرآن‌های عصر اموی (لایدن، انتشارات بریل، ۲۰۱۴) آخرین اثر فرانسوا دروش در حوزه‌ی مخطوطات قرآنی است که ترجمه‌ی آن اکنون به خوانندگان فارسی زبان تقدیم می‌گردد. این اثر به بررسی جوانب مختلفِ تاریخ‌گذاری، مصحف‌شناسی، نگارش، رسم‌الخط، تنوع کاتبان، علائم وقف و ابتدا، عَدّ الآی، بسمله، قرائات مختلف، تذهیب، سرسوره‌ها و سایر ویژگی‌های کهن‌ترین مصاحف موجود از قرآن در جهان امروز می‌پردازد. وی نام مصاحف اموی را از آن رو برمی‌گزیند که عموم این مصاحف تا پایان عصر حکومت یا دهه‌های پس از امویان، اما متأثر از فضا و نظام مصحف نگاری این دوران کتابت شده‌اند. مهم‌ترین این مصاحف که در نوشتار وی مورد بررسی و مقایسه قرار می‌گیرند عبارتند از: مصحفِ پاریس‌ـ‌پِتِرزبورگ، مصحف صنعاء ۱، مصحف اموی دِمَشق، مصحف اموی فُسطاط، مصحف اموی صنعاء، مصحف کتابخانه‌ی بریتانیا (Or. 2165)، مخطوطات کتابخانه‌ی ملی فرانسه، کتابخانه‌ی ملی روسیه در سن‌پترزبورگ، دیگر برگ‌نوشته‌های کهن باقی‌مانده در دارالمخطوطات مسجد جامع صنعاء، و چندین مصحف و قطعه‌ی قرآنی از استانبول، فسطاط و قیروان. وی می‌کوشد تاریخ‌گذاری روشنی از تمام تغییرات و تحولات صورت گرفته بر روی این متون ارائه دهد و در این راه ترکیبی از فنون مختلف از جمله خط‌شناسی (پالیوگرافی)، تاریخ هنر، نسخه‌شناسی، کتیبه‌شناسی، و سیر تحول رسم‌الخط قرآنی را به‌کار می‌گیرد. گفتنی است وی همچنان ــ و البته با اندکی تفاوت نسبت به رویکرد عموم تجدیدنظرطلبان ــ به روش متداول آزمایش کربن ۱۴ برای تشخیص طول عمر قطعات کهن در باستان‌شناسی چندان روی خوش نشان نمی‌دهد و می‌کوشد برخی تاریخ‌گذاری‌های انجام گرفته بر این پایه از سوی بهنام صادقی، کریستیان رُبَن و دیگران در مورد پوست‌نوشته‌های کهن قرآنی صنعاء را کم‌اهمیت جلوه دهد.

فرانسوا دروش (متولد ۲۴ اکتبر ۱۹۵۲ در مِتز، شمال شرقی فرانسه) اسلام‌پژوه، مورخ و نسخه‌شناسِ متون عربی و محقق در حوزه‌ی مخطوطات کهن قرآنی، در ۱۹۷۳ از دانشسرای عالی پاریس (École normale supérieure) فارغ التحصیل شد. در ۱۹۷۶ کارشناسی ارشد خود در رشته‌ی ادبیات کلاسیک را دریافت کرد. در ۱۹۷۸ دیپلم مطالعات عالی در زمینه‌ی مصرشناسی، و دکترای تاریخ خود را در سال ۱۹۸۷ از دانشگاه سوربن دریافت کرد. وی سال‌ها پژوهشگر بخش مخطوطات عربی و مصاحف قرآنی کتابخانه‌ی ملی فرانسه، و از سال ۱۹۹۰، مدیر بخش تاریخ و فیلولوژی و مدرس تاریخ و کتیبه‌شناسی عربی در École pratique des hautes études، بوده است. دروش پس از سال‌ها عضویت در شماری از مهم‌ترین مراکز علمی و پژوهشی در اروپا و خاورمیانه، موفق شد در سال ۲۰۱۴ میلادی برای نخستین بار کرسی مطالعات تاریخ قرآن را در کلژ دوفرانس (Collège de France) تاسیس کند که خود تاکنون عهده‌دار این سمت بوده است.

از دروش مقالات و کتاب‌های فراوانی در حوزه‌ی مخطوطات عربی، به‌ویژه نسخه‌های کهن قرآنی انتشار یافته است (برای فهرستی از قریب ۷۰ مقاله و کتاب قرآنی وی نک. کتابشناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی، ص ۱۶۸ـ۱۷۱، شماره‌های ۲۲۶۲ـ۲۲۹۵). چهار اثر مهم وی پیش از این عبارتند از:
الف) سبک عباسی: قرآن‌نویسی تا قرن چهارم هجری قمری (لندن، ۱۹۹۲) که به فارسی نیز ترجمه منتشر شده است.
ب) نسخه‌شناسی اسلامی: درآمدی برای مطالعه‌ی مخطوطات عربی (لندن: موسسه‌ی الفرقان، ۲۰۰۵، ۳۹۵ص).
ج) فهرس المخطوطات العربیه بالمکتبه الوطنیه الفرنسیه: مخطوطات القران الکریم (دو جلد به زبان فرانسوی، پاریس، ۱۹۸۳).
د) انتقال مکتوب قرآن در آغاز اسلام: مصحف پاریس‌ـ‌پترزبورگ (لایدن: انتشارات بریل، ۲۰۰۹، ۲۰۸ص). این اثر اخیر که به زبان فرانسوی انتشار یافته، درواقع مبنایی بوده است برای کتاب حاضر، یعنی قرآن‌های عصر اموی.

ویژگی مهم کتاب حاضر همچون سایر آثار فرانسوا دروش، ارجاع فراوان و مکرّر آن به سایر آثار پیشین وی است. مهم‌ترین اثر دروش در زمینه‌ی خط‌شناسی قرآن‌های کهن، کتاب سبک عباسی است که با کتاب حاضر ارتباط زیادی می‌یابد.^۱
خوشبختانه این اثر پیشتر به فارسی ترجمه و انتشار یافته است. در کتاب حاضر، مولف مکرراً به دسته‌بندی خطوط در کهن‌ترین مصاحف قرآنی ارجاع می‌دهد که پیشتر در کتابِ سبک عباسی آن‌ها را به تفصیل و برای نخستین بار دسته‌بندی و تشریح کرده بوده است. این دسته‌بندی بر اساس بررسی جزییات مختلف نگارش حروف، مکان اتصال حروف، میزان و نحوه‌ی کشیدگی حروف، مقیاس سطری و مانند آن صورت گرفته است. مبنای کار مولف در این کار، مجموعه قرآن‌های کهن در کتابخانه‌ی ملی فرانسه و نیز مجموعه مصاحف موجود در گنجینه‌ی شخصی ناصر خلیلی در لندن بوده است. از آنجا که در مواضعی از کتاب حاضر، به این نام‌گذاری و دسته‌بندی خطوط قرآن‌ها برمی‌خوریم، اسامی این دسته‌ها را خلاصه‌وار در مقدمه ذکر می‌کنیم.

طبقه‌بندی دروش از خط عربی در قرون اولیه اسلامی به صورت زیر است. وی تأکید می‌کند که این طبقه‌بندی هیچ ارتباطی با رده‌بندی و توالی زمانی نسخه‌ها ندارد.
1ـ سبک حجازی: H.
2ـ سبک عباسی نخستین با شش زیر مجموعه A,B,C,D,E,F که باز زیرگروه‌های آن با اعداد رومی مشخص می‌شوند، مثلاً: D.III یا D.II. در مواردی که این زیرگروه‌ها خود به گونه‌های متنوع‌تری تقسیم شوند، به دنبال اعداد رومی، حروف کوچک الفبایی خواهد آمد: مانند: D.Vb. آنچه که دروش به عنوان سبک عباسی معرفی می‌کند، شباهت بسیار دارد با خطی که ما تحت عنوان کوفی می‌شناسیم.
3ـ سبک نوین NS که آن را بر انواعی از کوفی متأخر اطلاق می‌کند.
وی ضمن شرح ویژگی‌های هریک از این سبک‌ها و دوره‌ی زمانی احتمالی رواج آن‌ها، در کتاب سبک عباسی نمونه‌هایی از مجموعه‌ی ناصر خلیلی در لندن و نیز از کتابخانه‌ی ملی فرانسه با ۲۶۳ نسخه و قطعه‌ی قرآنی ارائه می‌کند. لازم به ذکر است که فرانسوا دروش در کتاب حاضر، یک سبک دیگر را به مجموع این خطوط افزوده، آن سبک اموی الف یا OI نامیده، و نمونه‌هایی از آن را در این کتاب ارائه کرده است.

ترجمه‌ی کتاب را اندکی پس از انتشار اصل انگلیسی آن در بهار ۱۳۹۳ آغاز کردیم؛ دشواری برخی فصول و پاره‌ای اصطلاحات خاص در حوزه‌ی مصحف شناسی، تاریخ هنر، تاریخ ادبیات و مانند آن سبب کندی کار، مشاوره‌ و مراجعه‌ی مکرر به مؤلف و نیز برخی اهل فن شد. با آنکه ترجمه‌ی این اثر در زمستان ۱۳۹۳ به اتمام رسید، از آن زمان کوشیدیم با بازخوانی مکرر و مقابله‌ی چند باره‌ی متن، از اشتباهات احتمالی آن بکاهیم. همین جا بر خود لازم می‌دانیم از مؤلف محترم سپاس بگزاریم که طی دو سال گذشته همواره به پرسش‌های ما با گشاده‌رویی پاسخ گفت و توضیحات یا نکات تکمیلی خویش را از ما دریغ نداشت. همچنین از دوستان و همکاران گرامی آقایان کریم دولتی، سیدعلی آقایی، سیدحسین مرعشی، و سیدمحمدحسین مرعشی سپاس‌گزاریم که هریک با خواندن تمام یا بخش‌هایی از پیش‌نویس ترجمه‌ی فارسی، پیشنهادهای خود را صمیمانه با ما درمیان گذاشتند.

مؤلف کتاب مایل بود در نسخه‌ی فارسی کتاب، آخرین دیدگاه‌ها و تجدیدنظرهای وی اعمال شود و خواننده‌ی فارسی در جریان آن‌ها قرار گیرد. بخشی از این تغییرات و اصلاحات در مقدمه‌ی کتاب صورت پذیرفته است که متن جدید آن را از مؤلف دریافت کردیم. با تمام این احوال، ما مترجمان فارسی کتاب، برای حفظ امانت، تصمیم گرفتیم در ترجمه‌ی مقدمه، تنها به متن اصلی کتاب وفادار بمانیم و در انتهای آن، بخشی از مقدمه را مجدداً با تغییرات و اصلاحات مؤلف از نو ترجمه کرده و بگنجانیم. این قسمت برای نخستین بار تنها به زبان فارسی انتشار می‌یابد. در این بخش، عبارات تازه را با علامت خط کشیده مشخص کرده‌ایم. همچنین پس از ارائه‌ی مقاله‌ای از سوی ما طی کنفرانسی در تابستان ۱۳۹۴ در پاریس درباب نسخه‌ی ش ۱۸ از قرآن‌های آستان قدس رضوی، فرانسوا دروش ضمن اظهار شگفتی از قدمت و ویژگی‌های متنی این اثر، در اصلاحیه‌ی بعدی خود، خواهان ارجاعی به این قرآن در پانویسی در مقدمه‌ی کتابِ حاضر شده، چه نوعِ خط آن را همانند نسخه‌ی برلین SB We II 1913، نسخه‌ی لایدن Or. 14 545 و نسخه‌ی توبینگنMa VI 165 ، از دسته‌ی BIa تشخیص داده است. این ارجاع و نیز تصویر ش ۴۶ از این قرآن مهم، از این رو در پایان کتاب افزوده شده است.

Francois Deroche

مترجمان در برگردان کتاب هم نهایت دقت خود را در معادل یابی و برگردان دقیق اصل کتاب به‌کار گرفته‌اند و هم کوشیده‌اند تا حد امکان با ساده سازی برخی جملات پیچیده و بلند مؤلف، خواننده‌ی فارسی و اهل فن را در رسیدن مقصود وی یاری کنند. برخی توضیحات تکمیلی درباب واژگان تخصصی و برخی اعلام و اماکن خاص را در پانویس صفحات از همین رو افزوده و آن‌ها را با علامت * از پانویس‌های اصلی کتاب متمایز ساخته‌ایم. با آنکه کوشیده‌ایم در برابر تمامی اصطلاحات تخصصی انگلیسی همواره یک معادل به‌کار بریم، اما همواره از این اصل پیروی نکرده‌ایم؛ چه گاه به تناسب کلام از به‌کارگیری برخی مترادف‌ها ناگزیر مانده‌ایم. گفتنی است مؤلف خود نیز بارها برای بیان معنایی واحد از معادل‌هایی متنوع (گاه جایگزین‌های انگلیسی و فرانسوی در یک صفحه) استفاده کرده است. جدولی از فهرست مهم‌ترین معادل‌های فارسی به‌کار رفته در ترجمه‌ی فارسی را ــ همراه با معادل اعلام و نام‌های خاص لاتین ــ در انتهای کتاب گنجانده‌ایم. امید می‌بریم محققان ارجمند و خوانندگان علاقمند با تذکر نکات اصلاحی خود، ما و جامعه‌ی علمی فارسی زبان را در گسترش دقیق‌تر پژوهش‌های قرآنی و نسخه‌شناسی آثار اسلامی یاری رسانند و بر غنای هرچه بیشتر بحث بیفزایند.