زبان فارسی و سرگذشت آن و گفتارهای دیگربه اهتمام محمد امامی ملکشاه
این کتاب دربرگیرندۀ مقالات و کتاب‌هایی است که دکتر محسن ابوالقاسمی در طی سالیان تدریس خود تا به امروز نوشته‌اند. تمامی نوشته‌های این مجموعه توسط ایشان بازبینی شده و در صورت لزوم در آنها اصلاحاتی صورت گرفته است؛ از این رو بعضی مقالات با چاپ قبلی‌شان تفاوت‌هایی دارند. در آوانویسی متن‌های پهلوی و فارسی باستان و حرف‌نویسی اوستایی به دلیل اینکه مقالات در طی سالیان مختلف و با فاصلۀ زمانی زیاد از هم نوشته شده‌اند، روش‌های متفاوتی در هر یک به کار گرفته شده بود که در این کتاب به همان صورت اصلی خود در مقاله باقی مانده‌اند.
برای سهولت در خواندن، مقالات بر اساس موضوعاتشان تقسیم‌بندی شده اند به این ترتیب: زبان، یادداشت‌ها دربرگیرندۀ نوشته‌هایی در نقد یا توضیح یا حاشیه بر نوشته‌های دیگران و حاشیه دربارۀ واژه‌های متون زبان فارسی، یادداشت‌های چاپ نشده، تصحیح، معرفی کتاب، مصاحبه و یادها.
محسن ابوالقاسمی متولد ۱۳۱۵ ملایر است و مقیم تهران. دانش‌آموخته زبان فارسی نو و باستان از دانشکده مطالعات مشرق زمین و آفریقا در لندن و از شاگردان استادان بنامی چون والتر برونو هنینگ و مری بویس بوده است و اکنون استاد بازنشسته زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران است و در کارنامه‌اش دوازده عنوان کتاب منتشر شده پیرامون زبان فارسی دارد که کتاب «تاریخ زبان فارسی» و «دستور تاریخی زبان فارسی» به قلم او به ترتیب به چاپ دوازدهم و نهم رسیده است. دین و کیش‌های ایرانی، مانی به روایت ابن ندیم و شعر در ایران پیش از اسلام عناوین برخی دیگر از آثار منتشر شده اوست.
اولین مقالۀ کتاب با عنوان «زبان فارسی و سرگذشت آن» به بررسی زبان فارسی از باستان تا امروز پرداخته است. زبان فارسی دنبالۀ فارسی میانه و آن دنبالۀ فارسی باستان است. فارسی باستان یکی از شاخه‌های ایرانی باستان است. ایرانی باستان با هندی باستان شاخه‌ای از زبان‌های هندی ـ اروپایی را شکل می‌دهد. از هندی ـ اروپایی در دست نیست. از روی شاخه‌هایی که از آن منشعب شده مانند هندی باستان، با آثاری از نیمه دوم هزارۀ دوم پیش از میلاد مسیح و ایرانی باستان با آثاری از اوایل هزارۀ اول پیش از میلاد مسیح، به وجود آن پی برده و آن را بازسازی کرده‌اند. از ایرانی باستان چهار زبان به طور مستقیم منشعب شده است: اوستایی، مادی، سکایی، فارسی باستان. در این گفتار این چهار زبان و زبان‌های ایرانی دورۀ میانه بررسی شده‌اند.
مقالات بخش اول کتاب به ترتیب عبارتند از: زبان فارسی و سرگذشت آن، زبان‌های ایرانی، تاریخ زبان فارسی، اوستا، تأثیر پهلوی اشکانی بر فارسی، قیاس، تحول معنی واژه در زبان فارسی، لغات خاص و لغات عام، منقول و مرتجل و مترادف و مشترک، واژه‌های اهریمنی، فعل آغازی، فعل تمنایی در فارسی دری، فعل دعایی در زبان فارسی، پیشوندهای فعلی، دربارۀ زبان فارسی (۱)، دربارۀ زبان فارسی (۲)، دربارۀ زبان فارسی (۳)، دربارۀ زبان فارسی (۴)، دربارۀ زبان فارسی (۵)، دربارۀ زبان فارسی (۶)، پیش‌واژه ـ پس‌واژه، یادداشت‌های دستوری و لغوی، مضاف الیه، تئوری لارینگال و قدمت زبان زردشت.
در بخش دوم ـ یادداشت‌ها ـ این مقالات آمده است: کاتوزیان ـ آموزیان؛ جان آتش اندام؛ کلمۀ همدان در فارسی باستان؛ وارگن؛ چند یادداشت در تصحیح چند کتاب؛ ده، دهی، دهید، دهاد، دهاده؛ هرمس؛ طریس میجیطیس؛ مانی و حکمت و اعمال و علم و حکمت؛ حاشیه بر رساله در جبر و تفویض.
در بخش سوم این سه گفتار آمده است: آز یا راز، کی‌بیه، aita xsacam tya.
در بخش چهارم این دو تصحیح آورده شده است: در تصحیح بحارالانوار، هذا ما یذکره المجوس فی المبدأ الخلق.
بخش پنجم نیز دربردارندۀ شش مقاله به این ترتیب است: اساس زبان‌شناسی ایران، معرفی کتاب تاریخ زبان فارسی، زبان گیلکی، زبان سریکلی، فرهنگ تاریخی زبان آسی، فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی.
در بخش ششم یک مصاحبه دربارۀ چگونگی آموزش فارسی به دانشجویان خارجی آمده است.
بخش هفتم و آخر کتاب نیز دربردارندۀ این دو مقاله است: گروه زبان‌شناسی همگانی و زبان‌های باستانی و در بزرگداشت دکتر سعید واعظ.
فهرست مطالب کتاب:
- شرح نشانه‌ها
- برابرهای انگلیسی
- مقدمه
- زبان ـ کلیات
- زبان ـ واژه
- زبان ـ فعل
- زبان ـ صرف
- زبان ـ مباحث دیگر
- بخش دوم: یادداشت‌ها
- بخش سوم: یادداشت‌های چاپ‌نشده
- بخش چهارم: تصحیح
- بخش پنجم: معرفی کتاب
- بخش ششم: مصاحبه
- بخش هفتم: یادها
مقدمه و بخشی از صفحات آغازین کتاب را به صورت پی.دی.اف از اینجا بردارید.
