مهدی جامی
جایزه کتاب سال با همه مشکلاتی که داشته و دارد و ملاحظاتی که در دادن جوایز و برجسته ساختن کتابها و نادیده گرفتن کتابهایی دیگر دارد، یک اتفاق مهم در حوزه کتاب در ایران است. فهرست کتابهای برنده حاوی شماری از گنجینه های تحقیقی و تالیفی فارسی است. از جمله کتاب گرانقدر فهرست ترجمه های فارسی (شماره ۱ در فهرستی که پس از این می آید) که کاری کم شناخته اما بسیار پراهمیت است و با زحمت بسیار تولید شده است.
آقای رئیس جمهور در مراسم اعلام جوایز گفته است «بی‌تردید کتاب می‌تواند یکی از شاخص‌های رشد جامعه در بخش‌های فرهنگ، سیاست، اقتصاد و سایر بخش‌ها باشد.» این حرف کاملا درست است. اما نکته اینجا ست که تا کنون روش خاصی برای این کار تدوین نشده است. کتاب شاخص رشد است. اما این شاخص را چطور باید اندازه گیری کرد؟ فعالیتهای خانه کتاب مثلا زمینه را برای اندازه گیری می تواند آماده کند. در برخی موارد هم کارکرد دارد. اما این فعالیتها از جمله ابتدایی ترین آنها که فهرست کتابهای نشرشده در هر ماه باشد خود نیازمند بازنگری و دقت یافتن است تا بتواند در کار شاخص سازی واقعا موثر باشد. برخی از مشکلات کار را در یادداشتی که در همین راهک نوشته ام یاد کرده ام (هر “چاپ اول”ی چاپ اول نیست). اما اکنون جا دارد از کارشناسان و کتابداران و مسئولان خانه کتاب بخواهیم در کار اندازه گیری صرف وقت و همت کنند و کارآگهان کتاب را گردآورند. من شخصا فکر می کنم روشهای کتابسنجی که امروزه به صورت محدودی در ایران به کار می رود می تواند در سطح اندازه گیری پیوند کتاب و رشد اجتماعی هم گسترش داده شود. اگر عمری بود یادداشت جداگانه ای در این زمینه منتشر خواهم کرد. ولی مهم این است که چه از راه گسترش روشهای معمول و چه با ابتکار روشهای تازه و نیز با کمک از دانش جهانی، کتاب را بتوان چونان معیاری برای اندازه گیری رشد به کار گرفت.
اما آنچه از وضع خود کتاب روشن است این است که «حال کتاب و طبع آن چندان خوش نیست و اگر حال کتاب خوش نباشد به معنای آن است که در مسیر رشد و تعالی جامعه با مشکل مواجه هستیم.» این اعتراف هم معنای مدیریتی و اجرایی اش این است که باید برای حل این “مشکل” برنامه ریزی کرد. صرف توصیف مشکل کافی نیست. بنابرین می شود پیشنهاد کرد که در کنار مراسم جایزه کتاب سال یک گروه تحقیق هم وجود داشته باشد تا نبض خود کتاب را بگیرد و گزارش کند. گزارش کند که کتاب در مقام یک صنعت با چه مشکلاتی روبرو بوده در آن سال و چه تهمیداتی برای رفع آن اندیشیده شده است. گرفتن نبض کتاب هم البته باز خود نوعی کتابسنجی است. این هم از کارهایی است که می تواند محل بحث و گسترش و شیوه شناسی باشد.
نکته دیگری که آقای روحانی در این مراسم گفته است مساله رقابت است. «باید کاری کنیم که کتاب در صحنه رقابت قرار گیرد. معمولاً هر چیزی که در مسیر رقابت قرار نمی‌گیرد دچار مشکل می‌شود و البته صحنه رقابت فقط به داخل کشور محدود نیست و در سطح منطقه و جهان هم مطرح است.» برای من روشن نیست که منظور از این رقابت دقیقا چیست و لابد مسئولان امر در رفع ابهام خواهند کوشید. اما رقابت برای کتاب دست کم در حوزه ارائه به مخاطبان امری روشن است. امروز میلیونها ایرانی و فارسی زبان در سراسر دنیا پراکنده اند اما به زحمت می توانند به کتابی که نیاز دارند دسترسی پیدا کنند. شاید آقای رئیس جمهور و مشاوران ایشان فکری باید برای کتابفروشی های فارسی در دست کم چند پایتخت مهم غربی کنند تا خرید و سفارش کتاب آسانتر شود. لازم هم نیست که این کتابفروشی ها دولتی باشد. اما دولت می تواند تسهیلاتی برای اتحادیه ناشران فراهم کند که آنها بتوانند کتابهای خود را به فارسی زبانان بیرون از ایران هم ارائه کنند. این موضوع در رونق مالی نشر هم موثر خواهد افتاد.
آقای روحانی در باره ترجمه هم اشاره ای کرده است. از این اشاره باید استفاده کرد و گفت در کنار آن عنصر رقابت یک عنصر نظارت هم مهم است که مطرح شود تا هر دوغ و دوشابی به اسم ترجمه به دست خلق الله داده نشود. ابوالحسن نجفی مترجم نامدار که تازگی جهان را ترک گفت با این پیام رفت که ترجمه های بد و ناموزون فاجعه ای برای اندیشه ما رقم زده است. جایزه کتاب سال باید فکری هم برای این موضوع داشته باشد. و چه بسا گروهی که وضع ترجمه در ایران را هر ساله اندازه گیری و گزارش کند و رشد و بهبود ترجمه و سلامت آن را ترویج کند.
در حوزه تالیف هم حرف آقای روحانی شنیدنی است: «در کتاب باید حرف و اندیشه نو وجود داشته باشد اگرچه امروز به برکت فضای مجازی تتبع آسان شده اما تالیف به معنای واقعی کلمه و سخن نو و تولید به معنای واقعی کلمه دشوار است. اگر می‌خواهیم اندیشه و سخن در همه علوم افزایش یابد باید فضا را بازتر و آزادتر کنیم و نقاد باید برای آینده زندگی خودش نگرانی نداشته باشد. در جامعه اسلامی هرکس که نظری دارد باید بتواند نظر خود را به خوبی بیان کند. باید فضای دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و حوزه نشر، طبع و نویسندگی را بازتر و آزادتر کنیم.»
اینجا هم مسائل مختلفی جای بحث دارد. روشن است که تالیف دشوار است اما یک دلیل دشواری تالیف این است که حمایت مالی از دانشوران جدی وجود ندارد. باید این حمایت ها را هم “آزاد” کرد. باید از دادن رانت به مولفانی که کار تالیف را یا بلد نیستند یا جدی نمی گیرند یا کارشان حرام کردن حمایت است خودداری کرد و کار پژوهشکده هایی را که کتابهای کیلویی تدوین و چاپ می کنند متوقف کرد و در عوض حمایت های مالی را در شکل های رقابتی عرضه کرد و از مولفان و محققانی که دارای ایده های نو هستند خواست پیشنهادهای خود را ارائه کنند و به بهترین آنها کمک کرد تا ایده های خود را تحقیق و تالیف کنند. بعلاوه، وضع فاجعه بار تالیف در دانشگاهها را هم باید بی تعارف و ملاحظه کاری بررسی کرد و زیر ذره بین قرار داد (مثل این ذره بین: پدیده پرولتاریای دانشگاهی). و نیز ضرورت است که با تصحیح قوانین ارتقای دانشگاهی وضع تولید علم به معنای “علم انباری” را متوقف کرد. کتابی که تحقیق شود و خوانده نشود و تاثیر نگذارد و انبار شود و بعد هم به مقوا تبدیل شود و فقط در آمارسازی به کار آید هیچ دردی را دوا نخواهد کرد. پس کارگروه دیگری هم لازم است که وضع تالیف و تحقیق در دانشگاهها و پژوهشکده ها و موسساتی را که از پول دولت صرف کتاب می کنند گزارش کند. در کشوری که دولت تقریبا همه کاره است نمی توان در موضوع کتاب رسیدگی به موسسات دولتی را فراموش کرد. سهمی از این نابسامانی قطعا از خود دولت است و حتما می تواند با اصلاح روشها و تخصیص بودجه و بخشنامه ها و قوانین در به سامان کردن وضع قدم بردارد.
از جمله کارهای اساسی دولت نقشی است که در ساختار آموزشی دارد. در یک کلام باید گفت تشویق اصلا و ابدا کافی نیست! ساختار باید اصلاح شود. پس وقتی ایشان می گوید: «باید دانش‌آموزان را به خواندن کتاب و امانت‌گرفتن کتاب که از گذشته مرسوم بوده تشویق کنیم» سخن دقیقی نیست. تشویق باید در ساختار آموزش و کلاس و درس و یادگیری چیده و دیده شده باشد. یادم می آید که دولتهای پیشین می گفتند معلمان را باید تشویق کرد تحقیق کنند. روشن است که این سخن هیچ معنایی ندارد مگر اینکه در ساعات تدریس معلمان به صورت ساختاری زمانی برای تحقیق درنظر گرفته شود و در همان ساختار هم روشن باشد که این تحقیق چگونه باید انجام شود و چگونه باید ارزیابی شود و نتیجه آن در کار تعلیم و معلم چه خواهد بود. عین همین نکته در مورد دانش آموزان صادق است. اگر ساختار درس طوری باشد که هرگز دانش آموز نیازمند مراجعه به کتابخانه نباشد هزار تشویق هم او را به سوی کتابخانه نخواهد برد. این کار هم با اضافه کردن چند خط و درس به کتابهای درسی ممکن نیست! نیازمند کارشناسی همه جانبه است و نباید به کارمندان اداره تالیف کتابهای درسی وانهاده شود.
این یادداشت قرار بود چند کامنت بر بخشی از صحبت های آقای رئیس جمهور باشد. تا فهرست کتابهای برتر در جایزه امسال پس از آن بیاید. کمی طولانی شد ولی البته هنوز حرف بسیار است. اما یک حرف هم شنیده شود خوب است!
اسامی برگزیدگان نهایی جایزه کتاب سال در گروه‌های مختلف، به نقل از خبرگزاری کتاب به شرح زیر است اما این را نمی توان ناگفته گذاشت که این فهرست ها تنها برای متخصصان مفید است. شاید بهتر باشد روش معرفی کتابهای برنده هم اصلاح شود و هر کتاب با چکیده ای از اهمیت اش و دلایل داوران برای برگزیده شدن اش همراه باشد. این معرفی جامعتری خواهد بود.
الف) کلیات
فهرست‌نویسی
1. فهرست کتابهای فارسی شده چاپی، پژوهش و تدوین: فرشته ناصری، مهین فضائلی جوان، محمدکریم رحمانی‌پور و حمزه کاهانی، زیر نظر: سیدمحسن ناجی نصرآبادی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۹۳، ۸ ج.
ب) دین
فقه و اصول
2. انوار الفقاهه، تألیف حسن‌بن‌جعفر کاشف‌الغطاء، تحقیق: المرکز العالی للعلوم و الثقافه، مرکز احیاء التراث الاسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۳، ۱۰ ج.
ج) زبان
زبانهای باستانی
3. فرهنگ ریشه‌شناختی زبان‌فارسی، تألیف محمد حسن‌دوست، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گروه نشر آثار، ۱۳۸۱ ـ ۱۳۹۳، ۵ جلد.
د) هنر
معماری و شهرسازی
4. گذری بر معماری متقدم مسلمانان، تألیف آرچیبالد کمرون کرسول، بازنگری: جیمز الن، ترجمه مهدی گلچین عارفی، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری، متن، ۱۳۹۳، چهارده، ۴۱۸ ص.: مصور.
فیلمنامه
5. هفت فیلمنامه، نوشته اصغر فرهادی، تهران: نشر چشمه، ۱۳۹۳، ۶۸۸ صفحه، مصور.
هـ) ادبیات
ادبیات زبانهای دیگر
6. نامه‌های پر تب‌و‌تاب، خورخه لوئیس بورخس، ترجمه نجمه شبیری، تهران: نشر مشکی، ۱۳۹۳، ۳۷۶ ص.: مصور (رنگی).
و) تاریخ و جغرافیا
تاریخ
در بخش ترجمه دو کتاب زیر به صورت مشترک انتخاب شدند:
7. نامه سرگشاده به اسکندر کبیر، تألیف پییر بریان، ترجمه مهشید نونهالی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، ۱۳۹۳، ۲۱۶ ص.
8. استالین، تألیف ادوارد رادزینسکی، ترجمه آبتین گلکار، تهران: نشر ماهی، ۱۳۹۳، ۶۸۰ ص + ۴۸ ص.: مصور.
9. تاریخ جامع ایران، تألیف گروه نویسندگان زیرنظر کاظم موسوی‌بجنوردی، تهران: مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳، ۲۰ ج.
ز) کودک و نوجوان
علوم و فنون
10. پستانداران ایران ج ۲: سگسانان و کفتارها، تألیف علی گلشن، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۹۳، مصور.
کلیات
11. تاریخ ادبیات کودکان ایران: ادبیات کودکان در روزگار نو (۱۳۴۰ ـ ۱۳۵۷)، تألیف محمدهادی محمدی و زهره قایینی، تهران: چیستا، ۱۰جلد، ۱۳۸۱ ـ ۱۳۹۳، مصور.
شایستگان تقدیر
همچنین، نفرات شایسته تقدیر سی‌وسومین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، به شرح زیر معرفی شدند:
الف)فلسفه و روانشناسی
منطق
1. مطالع الانوار (طرف المنطق) و شرحه المسمی لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، تصحیح ابوالقاسم رحمانی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه، ۱۳۹۳، ۳ ج.
فلسفه غرب
تألیف
2. فلسفه فرهنگ، تألیف علی‌اصغر مصلح، تهران: انتشارات علمی، ۱۳۹۳، ۶۶۴ ص.
3. فرهنگ پسامدرن، تألیف عبدالکریم رشیدیان، تهران: نشر نی، ۱۳۹۳، بیستوچهار، ۷۸۱ ص.
ترجمه
4. حیات ذهن، تألیف هانا آرنت، ترجمه مسعود علیا، انتشارات ققنوس، ۱۳۹۳، ۲ ج.
ب) دین
کلیات اسلام
5. اعلام الطرائق فی الحدود و الحقائق، تالیف ابن شهرآشوب مازندرانی، تحقیق: علی طباطبایی یزدی، سیدمحمدرضا جلالی، عبدالمهدی اثناعشری، محمد طباطبایی یزدی، سیدعباس هاشمی، علیرضا آلبویه، مصطفی صدوقی مازندرانی، گروه مصححان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۹۳، ۳۱۹ ص.
علوم قرآنی؛ خاورشناسان و ابن عباس؛ تحلیل انتقادی دیدگاه‌های خاورشناسان درباره آثار تفسیری منسوب به ابن عباس. نصرت نیلساز، بیست، ۳۶۶ ص.: مصور، جدول، نمودار.۷. رهیافتی به قرآن کریم در تعریف قرآن محمدعابد جابری، ۶۰۸ ص.
8. دانشنامه امام مهدی (ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، تالیف محمدی ری‌شهری، ترجمه عبدالهادی مسعودی، قم: مؤسسه علمی و فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۳، ۱۰ ج.
فقه و اصول
9. المؤتلف من المختلف بین ائمه السلف، تألیف ابوعلی الفضل‌بن‌الحسن الطبرسی، تحقیق بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳، ۶ جلد.
عرفان
10. عهد الست، تألیف نصرالله پورجوادی، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر، ۱۳۹۳، ۳۶۸ ص.
ج) علوم اجتماعی
جامعه‌شناسی
11. تحلیل نظری و تطبیقی در جامعه‌شناسی، تالیف مسعود چلبی، تهران: نشر نی، ۱۳۹۳، ۳۵۲.
علوم سیاسی
12. حکمت، معرفت و سیاست در ایران: اندیشه سیاسی عرفانی در ایران، از مکتب اصفهان تا حکمای الهی معاصر، تألیف مهدی فدایی مهربانی، تهران: نشر نی، ۱۳۹۳، ۵۵۲ ص.
حقوق
13. حقوق تعهدات، تالیف ابراهیم شعاریان و ابراهیم ترابی، تهران: انتشارات موسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش، ۱۳۹۳، ۱۰۱۰ ص.
علوم نظامی
14. جنگ ایران و عراق و نظریه جنگ عادلانه، تالیف مصطفی زهرانی، انتشارات صفحه جدید، ۱۳۹۳، ۴۶۰ ص.: جدول، نمودار.
د) علوم خالص
فیزیک
15. اصول ریاضی فلسفه طبیعی، تالیف آیزاک نیوتن، ترجمه بهنام شیخ‌باقری، تهران: انتشارات رخدادنو، ۱۳۹۳، ۶۰۰ ص.
هیئت و نجوم
16. مقدمه‌ای بر اختر فیزیک جدید، تألیف برادلی کارول و دیل استلی، ترجمه جمشید قنبری و سعیده حسابی، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، ۱۳۹۳، ۷۵۲ ص.: مصور، جدول، نمودار.
هـ) علوم کاربردی
علوم پزشکی
تألیف
17. سلامت در جمهوری اسلامی ایران، تالیف باقر لاریجانی، علیرضا مرندی، فریدون عزیزی، حمیدرضا جمشیدی و همکاران، تهران: مؤسسه انتشارات اطلاعات، ۱۳۹۳، ۲ ج: جدول، نمودار، نقشه.
18. مرجع اپیدمیولوژی بیماری‌های شایع ایران، تالیف و ترجمه شورای نویسندگان، به سرپرستی پروین یاوری، رشت: انتشارات گپ، ۱۳۹۳، ۳ ج، مصور، جدول، نمودار.
مکانیک
19. طراحی سازه کشتی، تالیف ساسوهیسا اکوموتو، ترجمه محمدرضا خدمتی، تهران: دانشگاه صنعتی امیرکبیر، مرکز انتشارات، ۱۳۹۳، ۲ ج.
کشاورزی
20. توسعه دانش بنیان کشاورزی، تالیف سیدمحمود حسینی و ابوالقاسم شریف‌زاده، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران، ۱۳۹۳، ۴۹۲ ص.: جدول، نمودار.
و) هنر
کلیات هنر
21. درآمدی بر زیباشناسی اسلامی، تالیف اولیور لیمن، ترجمه محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: نشر ماهی، ۱۳۹۳، ۲۹۶ + ۲ ص.
هنرهای نمایشی
22. شکل‌گیری و گونه‌شناسی فیلم مستند، تالیف احمد ضابطی جهرمی، تهران: نشر رونق، ۱۳۹۳، ۳۲۸ ص.: مصور.
موسیقی
23. جشن و موسیقی در فرهنگ‌های شهری ایرانی، تالیف ساسان فاطمی، تهران: انتشارات ماهور، ۱۳۹۳، ۴۰۰ ص.: مصور، جدول.
24. هارمونی جامع کاربردی: از ابتدا تا ورود به موسیقی آتونال، تالیف کامبیز روشن‌روان، تهران: انتشارات معین، ۱۳۹۳، ۹۱۴ ص.
نمایشنامه
25. گاهی اوقات برای زنده ماندن باید مرد، نوشته نصراله قادری، تهران: کتاب نیستان، ۱۳۹۳، ۳۷۶ ص.
ز) تاریخ و جغرافیا
تاریخ
26. ظهور ژاپن مدرن نگاهی به مشروطه ژاپنی، تالیف ویلیام جی. بیزلی، ترجمه شهریار خواجیان، تهران: انتشارات ققنوس، ۱۳۹۳، ۴۰۶ ص.
جغرافیا
27. آب و هواشناسی دینامیکی، تالیف حسن لشکری، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، مرکز چاپ و انتشارات، ۱۳۹۳، بیست، ۲۸۸ ص.: جدول، نمودار، نقشه.
ح) کودک و نوجوان
داستان تألیفی
28. دفترچه خاطرات یک کلاغ، نوشته مژگان شیخی، تهران: انتشارات ذکر، ۱۳۹۳، ۸۸ ص، مصور (رنگی).
داستان ترجمه
29. شگفتی، تالیف آر. جی. پلاسیو، ترجمه پروین علی‌پور، تهران: نشر افق، ۱۳۹۳، ۴۴۰ ص.
علوم و فنون
تألیف
30. فرهنگنامه نجوم و ترجمه فضا، گروه مولفان، انتشارات نشر طلایی، ۱۳۹۳، ۲۸۸ ص.: مصور.
۳۱. ماجراهای گربه کوچولو سفید، تالیف جف ورینگ، ترجمه سارا سید ناصری، بازنویسی حسین فتاحی، تهران: انتشارات ذکر، ۱۳۹۳.
