صدف فاطمی
تاریخ ایرانی
دسترسی به آرشیو روزنامه‌های قدیمی ایران پیش از این رؤیایی بود که خیلی‌ها در سر می‌پروراندند. بعضی‌ها برای ورق زدن آن راهی کتابخانه‌های بزرگ و معتبر موجود در ایران، کتابخانه بریتانیا و دانشگاه‌هایی مانند آکسفورد، کمبریج، سواز، اکستر، دورهام و سنت‌اندروز می‌شدند و بعضی دیگر به دلیل دور بودن فاصله جغرافیایی‌شان، چشم امید به سایت‌های اینترنتی می‌دوختند. این خلأ نه فقط برای ایرانی‌هایی که دغدغه گشت‌وگذار در نشریات قدیمی را داشتند، بلکه برای خارجی‌ها هم آن‌قدر احساس می‌شد که سرانجام دانشگاه منچستر تصمیم گرفت آستین‌ها را بالا زده امکان دسترسی آنلاین به آرشیو روزنامه‌های ایرانی را برای تمام علاقه‌مندان فراهم کند. این شد که تصاویر بیش از ۱۲ هزار صفحه از نشریات ایران در سال‌های مختلف از سوی بخش مطالعات خاورمیانه کتابخانه دانشگاه منچستر در دسترس عموم قرار گرفت. آن‌طور که در خبرها آمده، وبسایت کتابخانه دانشگاه منچستر هدف خود را از این اقدام، ارائه بینش منحصر به فرد به وقایع تاریخ معاصر ایران از جمله کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲، انقلاب اسلامی و تحولات دوره اصلاحات برای پژوهشگران اعلام کرده است. در حال حاضر آرشیو ۳۳ مجله و روزنامه ایرانی از جمله آیندگان، رستاخیز، آهنگر، تهران مصور و کیهان در این آرشیو موجود است و دست‌اندرکاران به دنبال کامل‌تر کردن آن هستند.
پاول تیت، یکی از محققان مطالعات خاورمیانه کتابخانه منچستر که از سال ۲۰۱۰ در کتابخانه این دانشگاه فعالیت می‌کند، برای جمع‌آوری و راه‌اندازی این آرشیو هر چه در توان داشته به کار گرفته است. تیت پیش از این به عنوان یک تحلیلگر سیاسی در عمان و اردن کار می‌کرده، مدتی مشاور سازمان ملل متحد و عضو سازمان بهداشت جهانی بود و از همان ابتدای ورودش به کتابخانه منچستر روی پروژه‌های دیجیتالی بسیاری تحقیق کرده است. تلاش‌های او و همکارش، سیاوش رنجبر دائمی در نهایت با نمایش آنلاین روزنامه‌های قدیمی ایران به نتیجه رسیده و مورد اقبال عمومی قرار گرفته است. پاول تیت از نحوه راه‌اندازی آرشیو آنلاین روزنامه‌های ایرانی، از ایده تا اجرا و برنامه‌های آینده‌اش به «تاریخ ایرانی» می‌گوید:
ایده اولیه انتشار آرشیو آنلاین مطبوعات قدیمی ایران از کجا آمد؟ تصمیم جمعی خودتان بود یا درخواست‌هایی با این مضمون داشتید؟
دانشگاه منچستر سابقه طولانی در مطالعات ایران دارد که قدمت آن به اواخر قرن ۱۹ بر می‌گردد. در این کتابخانه بیش از ۱۰ هزار نسخه کتاب کمیاب و نشریات به زبان فارسی موجود است. ما همچنین حدود هزار نسخه خطی فارسی قرن ۱۳ میلادی در بخش ویژه کتابخانه منچستر در دسترس داریم. ایده اصلی راه‌اندازی نشریات دیجیتال تاریخ ایران به تدریج پخته و عملی شد. درخواست اولیه آن از سوی دکتر سیاوش رنجبر دائمی مطرح شد و ایشان تعدادی از نسخه‌هایی را که از مطبوعات داشتند به دانشگاه آوردند. بعضی از این نسخه‌ها بسیار قدیمی بودند و حفظ و نگهداری از آن‌ها نیازمند توجه ویژه‌ای بود. این شد که ما تصمیم گرفتیم آن‌ها را اسکن کرده به صورت دیجیتالی دربیاوریم تا به این ترتیب در اثر ورق زدن، آسیب کمتری ببینند و صفحات پوسیده روزنامه‌ها از بین نرود. نسخه‌های دیجیتالی سیاوش رنجبر که آماده شد، ما بقیه روزنامه‌ها و نشریاتی را که خودمان داشتیم هم اسکن کردیم و به مجموعه رنجبر اضافه کردیم. با بررسی تمام منابع جمع شده به این نتیجه رسیدیم که حالا اطلاعات اولیه برای راه‌اندازی یک منبع اطلاعاتی کلیدی از وقایع تاریخی ایران را در دسترس داریم. به همین دلیل به این فکر افتادیم که نشریات و روزنامه‌های دیگری را هم خریداری و به این مجموعه اضافه کنیم.
برای جمع‌آوری آرشیو روزنامه‌های قدیمی ایرانی چه کسانی با شما همکاری کردند؟ در نهایت این آرشیوها را از کجا پیدا کردید؟
این پروژه با مدیریت من و با آرشیوی که سیاوش رنجبر آورد شروع شد. ما با همفکری یکدیگر تصمیم گرفتیم روزنامه‌ها و مجلات را دیجیتالی کنیم. سعی‌مان بر این بود که بیش از هر چیز دیگر روی کمیاب‌ترین منابع و همچنین آن‌هایی که بیشتر مورد توجه محققان و عموم مردم است، تمرکز کنیم. در زمان شروع آرشیوبندی تعدادی از این روزنامه‌ها و نشریات را خودمان در کتابخانه منچستر داشتیم و بقیه‌شان را هم از ایران، آلمان و ایالات متحده آمریکا جمع‌آوری کردیم.
از چه زمانی به فکر جمع کردن این آرشیو بودید و چه مدت طول کشید تا در نهایت بتوانید این مجموعه را آماده کنید؟
راه‌اندازی این مجموعه و دیجیتالی کردن آن حدود دو سال طول کشید. زمانی که اطلاعات اولیه دیجیتالی شد، وبسایت حاوی تصاویر و متن‌ها را آماده کردیم. انجام این کار مشکلات زیادی داشت. یک سری از آرشیوهایی که قرار بود از ایران و آمریکا به دستمان برسد، بیشتر از زمان پیش‌بینی شده طول می‌کشید و کار را عقب می‌انداخت. هماهنگی بودجه مورد نیاز برای استخدام افرادی که کار آماده کردن پی.دی.اف‌ها و بارگذاری آن‌ها را به عهده بگیرند هم زمان‌بر بود. علاوه بر این، بخشی از کار دیجیتالی کردن این اطلاعات را برون‌سپاری کردیم و این مشکلات بیشتری ایجاد کرد چرا که آن‌ها هیچ دانشی از زبان فارسی نداشتند. نتیجه اینکه هر کدام از فایل‌ها باید با دسته‌بندی‌هایی از یکدیگر جدا می‌شدند تا آن‌ها بتوانند صفحات موجود را درست دیجیتالی کنند و اشتباهی پیش نیاید. از طرف دیگر ما باید هر کدام از فایل‌هایی که آماده می‌شد را به دقت بررسی می‌کردیم و با هم تطبیق می‌دادیم تا هیچ صفحه‌ای در این میان گم نشود و از دست نرود. زمان زیادی برای مرتب کردن صفحات دیجیتالی صرف شده. شکی نبود که شروع چنین پروژه عظیمی کار بسیار زیادی داشت. من درخواستی برای افزایش بودجه پیشبرد این پروژه داده‌ام و امیدوارم بتوانیم به زودی روزنامه‌ها و نشریات بیشتری را دیجیتالی کنیم. در حال حاضر با کمک همکارم، سیاوش رنجبر مشغول بودجه‌بندی لیستی از روزنامه‌هایی هستیم که می‌خواهیم در این آرشیو بگذاریم. تعدادی از این روزنامه‌ها را هم‌اکنون در منچستر داریم و لازم است یک سری دیگر را از ایران و اروپا جمع‌آوری کنیم.
هدفتان از این کار چه بود؟ چرا تاریخ ایران و روزنامه‌های قدیمی آن تا این اندازه برایتان اهمیت داشت که سراغ جمع کردن و انتشار آرشیو آن بروید؟
هدف این پروژه آماده کردن آرشیوی از روزنامه‌ها و نشریات تاریخی بود که به صورت رایگان در دسترس محققان این حوزه قرار بگیرد. نبود یک آرشیو کامل، کمبود بزرگی برای شروع این پروژه بود. من همیشه به تاریخ ایران و روزنامه‌هایش بسیار علاقه داشتم. هرچند حوزه اصلی مطالعاتم اندیشه سیاسی معاصر در جهان عرب است اما همیشه علاقه زیادی به سیاست، جامعه و فرهنگ ایران معاصر داشته‌ام. این روزنامه‌ها گزارش‌های دست اولی از بعضی وقایع عظیم تاریخی دارند که ایران مدرن را شکل داده‌اند. فعالیت پنج ساله‌ام در حرفه روزنامه‌نگاری و سردبیری در عمان و اردن هم باعث شده بود علاقه زیادی به بحث روزنامه‌ها و نشریات داشته باشم که این هم انگیزه‌ام را برای انجام کار بیشتر می‌کرد. به اعتقاد من روزنامه‌ها اولین منابع ثبت شده تاریخی هستند. برای اینکه بتوان دیدگاه‌های مختلفی از وقایع گوناگونی که در جهان اتفاق افتاده به دست آورد، باید به روزنامه‌های مختلف سر زد و نحوه پوشش انواع رویدادهای تاریخی را از منظر آن‌ها با هم مقایسه کرد. نشریات همچنین دیدگاه وسیعی به خواننده می‌دهند و یک منبع ثبت شده از نگرش‌های سیاسی و اجتماعی روز هستند که می‌توانند مانند آینه‌ای یک نقطه خاص تاریخی را در جامعه نشان دهند. جستجو میان وقایع تاریخی با نگاه به گذشته و بررسی چگونگی گزارش آن اتفاق‌ها از خلال گفته‌های افرادی که در آن زمان حضور داشته‌اند، برای مطالعه تاریخ بسیار حیاتی و مهم است. این قضیه برای سیاوش هم از این رو مهم بود که بخش زیادی از تحقیقات خود را روی احزاب سیاسی ایران در دوران مصدق و ایجاد نهادهای دولتی در اواخر دوره پهلوی و جمهوری اسلامی متمرکز کرده بود. این روزنامه‌ها نه تنها مستندات دست اولی از حوادث این دوره را داشتند، بلکه می‌توانستند نگرش‌های سیاسی و اجتماعی آن زمان را که بخشی از تحقیقات او بود، منعکس کنند.
میزان استقبال مراجعه‌کنندگان به چه صورت بوده است؟
این پروژه اول فوریه سال ۲۰۱۶ اجرا شد و ما شاهد یک واکنش فوق‌العاده بودیم. این وبسایت تاکنون بیش از ۲۵ هزار بازدیدکننده داشته که نیمی از آن‌ها از ایران و بقیه‌شان از ایالات متحده آمریکا (که ایرانی‌های زیادی دارد)، انگلیس، کانادا و آلمان هستند. در واقع ما بازدیدکنندگان زیادی از قاره‌های مختلف داشته‌ایم. این پروژه در اصل فقط به عنوان یک ابزار تحقیقاتی برای محققان راه‌اندازی شد اما به محض اجرای آن مشخص شد که اهمیت بسیار زیادی برای ایرانیان همه کشورها دارد. ما از سطح استقبال و واکنش مثبت مردم بسیار خوشحال و شگفت‌زده شدیم. رضایت‌بخش‌ترین جنبه آن برای من واکنش مردم ایران بود. من ایمیل‌های زیادی مبنی بر تشکر از دانشگاه منچستر برای انجام این پروژه دریافت کردم. از اینکه توانستم این منابع را برای ایرانی‌ها فراهم کنم تا آن‌ها به صورت رایگان به آن دسترسی داشته باشند، بسیار خوشحالم و تا به حال هیچ بازخورد منفی دریافت نکرده‌ام.
برنامه‌ای برای تکمیل این آرشیو دارید؟ چقدر از درخواست همکاری که اعلام کرده‌اید استقبال شده است و افراد آرشیوهای خودشان را برایتان ارسال کرده‌اند؟
افراد مختلفی در سراسر دنیا پیشنهادات زیادی در این باره به ما داده‌اند. باید تک‌تک آن‌ها را بررسی کنیم و ببینیم کدام یک از آن‌ها به درد این مجموعه می‌خورد. مهم‌ترین نکته‌ای که وجود دارد این است که حواسمان باشد از بازه تاریخی و زمان‌بندی که برای ارائه آرشیو روزنامه‌ها و مجلات در نظر گرفته‌ایم دور نشویم و بیشتر از کمیت به کیفیت دقت کنیم. بنابراین ناچاریم بسیار گزینشی عمل کنیم و هر آرشیوی که برایمان ارسال می‌کنند را دیجیتالی نکنیم. همچنین برای ما بسیار مهم است که تمرکزمان را بر جمع‌آوری منابع نادری که دسترسی به آن‌ها مشکل است، بگذاریم. همان‌طور که می‌بینید برای ادامه راه باید کارهای زیادی انجام دهیم و ایمیل‌های زیادی را پاسخگو باشیم. برنامه من این است که جدیدترین ارسالی‌ها را در توئیتر منتشر کنم و کانالی در تلگرام به نام «آرشیو نشریات آنلاین دانشگاه منچستر بریتانیا» راه‌اندازی کنم تا بتوانم منابع جدید را در این شبکه‌ها به‌روزرسانی و اطلاعات تازه را اضافه کنم. ما از هر گونه همکاری استقبال می‌کنیم و تمام پیشنهادات را مورد به مورد بررسی می‌کنیم.
بازخورد عمومی مردم و رسانه‌ها از این کار چه بوده است؟
بازخورد مردم و ایمیل‌های ارسالی ایرانی‌ها به منظور تشکر از دانشگاه منچستر برای راه‌اندازی این پروژه شگفت‌انگیز بود. باز هم تاکید می‌کنم که شوق و اشتیاق مردم عادی، نه فقط دانشجویان، برای من لذت بسیار زیادی داشت. انگار که هدیه ارزشمندی به مردم ایران داده‌ایم و این برای دانشگاه منچستر بسیار خوشایند بود. امیدوارم که در آینده هم بتوانیم با نهادهای مشابه در ایران همکاری کنیم. رسانه‌ها استقبال زیادی از راه‌اندازی این پروژه کردند و خوشحالی‌شان را هم در تلویزیون و هم به صورت آنلاین نشان دادند. حدود ۱۲ رسانه مختلف خبر انتشار آرشیو آنلاین نشریات ایرانی را در کتابخانه دانشگاه منچستر پوشش دادند که از جمله آن‌ها بی.بی.سی فارسی بود که در مورد دلایل راه‌اندازی این پروژه با من مصاحبه کرد. البته شبکه‌های اجتماعی هم تا حد زیادی به انتشار خبر راه افتادن این پروژه و جذب بازدیدکنندگان بیشتر کمک کردند. همه ایمیل‌هایی که دریافت کردم اظهار خوشحالی از به راه افتادن این پروژه و فراهم شدن امکان دسترسی ایرانی‌ها به آرشیوهای نایاب روزنامه‌های قدیمی بود که این‌ها نمونه چندتای آنهاست:
پل عزیز؛ از اینکه دانشگاه منچستر فرصتی برای محققان فراهم کرده تا اطلاعات بیشتری درباره مطالعات شرق میانه از خلال روزنامه‌های کشور من کسب کنند، خوشحالم/ فاطمه
پل تیت عزیز؛ من علیرضا از ایران هستم. من پروژه بی‌نظیرتان، «نشریه: تاریخ دیجیتال ایران» را در وبسایت کتابخانه دیدم.
سلام پل؛ دیجیتالی کردن روزنامه‌های ایرانی کار بزرگی بود. از شما و همکارانتان ممنونم، عالی بود. اسکن کردن آن‌ها به جای منتشر کردنشان به صورت متن ایده خوب و تصمیم هوشمندانه‌ای بود.
