نسیم آصف‌زاده
روزنامه شرق
به‌تازگی چاپ یازدهم کتاب «تاریخ سینمای ایران از آغاز تا سال ١٣۵٧» مسعود مهرابی با ویرایشی جدید به همت نشر نظر منتشر شده است. این کتاب اولین‌بار در پاییز ١٣۶٣ و با تیراژ ٨٨٠٠ نسخه‌ای منتشر شد و در زمانی کوتاه (کم‌تر از دوسال) تمام نسخه‌هایش به فروش رفت. بعد از آن کتاب در سال‌های مختلف بازچاپ شد و امروز ویراست جدیدی از آن در دست است.
سی‌و‌یک سال از چاپ نخست «تاریخ سینمای ایران» می‌گذرد و طبیعی است که با گذشت سه دهه از نوشته‌شدن این اثر، جاهایی خالی در آن وجود داشته باشد اما همان‌طور که خود مهرابی نیز در مقدمه چاپ یازدهم کتاب اشاره کرده، همچنان بخش‌هایی از کتاب تازه‌اند و در پژوهش‌ها و تاریخ‌نویسی‌های بعدی هم کم‌تر به آن‌ها توجه شده است. نویسنده این بخش‌ها را، «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، «تلویزیون»، «سینمای آماتور»، «فیلم‌نامه»، «سیاهی‌لشکر»، «اقتصاد» و «نوشته‌های سینمایی» دانسته است.
در ویرایش تازه کتاب، بخش جدیدی به آن اضافه نشده و مطالب کتاب همانی است که در چاپ‌های قبلی بوده اما واژه‌ها و کلمات تازه جایگزین واژه‌هایی شده‌اند که در طول سه دهه کهنه شده‌اند. همچنین در ویراست جدید، تاریخ تولید و نمایش فیلم‌ها دقیق‌تر شده، نام و نشان استودیوهای فیلم‌سازی و دوبله از هم جدا و فهرست اسامی استودیوها و دوبلورها و آثارشان تکمیل شده و همچنین عکس‌های جدیدی نیز جایگزین برخی عکس‌های قبلی کتاب شده‌اند.
مهرابی در مقدمه تازه‌اش، چند نکته را دلیل اضافه‌نکردن فصل‌های جدید به کتاب دانسته که یکی از آن‌ها تازه‌بودن فصل‌هایی از کتاب به‌رغم گذشت سه دهه از انتشار آن است. به اعتقاد او، اگر قرار بود تازه‌هایی به کتاب افزوده شود، گستردگی حجم مطالب تازه باعث نوشته‌شدن کتابی تازه می‌شد و به‌عبارتی «تاریخ» دیگری نوشته می‌شد. همچنین حجم کتاب چندبرابر می‌شد و افزایش قیمت آن باعث می‌شد که مخاطبان عام‌تر امکان خرید آن را از دست بدهند. درحالی‌که نویسنده هدف اولیه‌اش از نوشتن این کتاب را پاسخ به نیاز «هر قشر و دسته‌ای که دوست دارد اطلاعات عمومی بیش‌تری درباره سینمای ایران و گذشته‌اش کسب کند» دانسته است.
در نتیجه، چاپ یازدهم کتاب با همان ساختار اولیه‌اش منتشر شده و البته اصلاحاتی در آن اعمال شده و به‌این‌ترتیب در فصل‌بندی‌ها و مطالب کتاب تغییری صورت نگرفته است. مهرابی در این کتاب، فقط به بهترین‌های سینمای ایران در سال‌های پیش از انقلاب توجه نداشته و ضعف‌ها را نیز دیده است. «ازهمین‌رو از هر سینمایی‌نویس و نویسنده دیگری که دست به نقادی و غیر آن زده، نمونه یا نمونه‌هایی آورده شده است. حضور نقل‌قول‌ها در جای‌جای کتاب، نشان از اهمیتی است که به آن‌ها داده شده است».
ساختمان روایی کتاب بر اساس توالی سال‌ها بنا شده و اسامی فیلم‌ها، نقل‌قول‌ها، فهرست‌ها، قوانین و مقررات، رخدادها و عکس‌ها همه بر این روش استوار بوده‌اند. کتاب در چهار بخش کلی تدوین شده و مهرابی در مقدمه چاپ اول کتاب درباره بخش‌های مختلف کتاب نوشته بود: «قسمت اول بخش نخست به تالیف نزدیک است و قسمت دوم به گردآوری. دوازده قسمت بخش دوم و سوم جدیدترند. به‌ویژه قسمت‌های مستندسازی، تلویزیون، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، فیلم‌نامه‌ها، سینماها، سانسور و نوشته‌های سینمایی، که برای نخستین‌بار چنین عناوینی با این وسعت تحقیق عرضه می‌شود. هرجا از اثری به بدی یا نیکی یاد شده است، هدف تنها خود اثر است و نه برخورد شخصی و خصوصی با صاحب اثر. برای صاحب این قلم، معیار سنجش عمل است… فهرست مجموعه‌های تلویزیونی به چند دلیل در این کتاب آمده است. سینمای ایران و مجموعه‌های تلویزیونی دائما در حال تبادل مضمون‌ها و نیروهای دست‌‌اندرکار بودند. بسیاری از مجموعه‌های تلویزیونی مثل فیلم‌های سینمایی فیلم‌برداری و مونتاژ و صداگذاری شده‌اند. همه آن‌ها به طریقه ویدیویی تصویرپردازی نشده‌‌اند. به‌علاوه، درمجموع کار سینما و تلویزیون آن‌قدر در ایران جدی نبوده که بتوان بین فیلم سینمایی و مجموعه تلویزیونی، آن‌گونه که در سال‌های بعد مشاهده می‌شود، از نظر زبان تصویری تفاوت قائل شد».
در سه دهه‌ای که از چاپ اول «تاریخ سینمای ایران» می‌گذرد، مهرابی کتاب‌های دیگری نیز در باب سینمای ایران منتشر کرده که در برخی از آن‌ها به برخی مباحثی که جایشان در این کتاب خالی است پرداخته. کتاب‌هایی مثل «فرهنگ فیلم‌های کودکان و نوجوانان»، «فرهنگ فیلم‌های مستند سینمای ایران»، «فرهنگ فیلم‌های کوتاه» و «صد سال اعلان و پوستر فیلم در ایران». مهرابی در بخشی از مقدمه چاپ یازدهم کتاب درباره سینمای پیش از انقلاب ایران نوشته: «انقلاب‌ها تاریخ را به قبل و بعد از خودشان تقسیم می‌کنند و میل به فراموش‌کردن گذشته دارند. اما بعد از وقوع‌شان، ناگاه نگاه‌هایی به دلایل گوناگون متوجه گذشته می‌شوند تا بالا و پست جهان پیشین را بازنگرند و به سنجش درآورند. چاپ و نشر وسیع کتاب‌های تاریخی در سه دهه اخیر و استقبال گسترده از آن‌ها زاییده چنین جریان غیرقابل‌اجتنابی است.» مهرابی در ادامه، کتاب «تاریخ سینمای ایران از آغاز تا ١٣۵٧» را محصول وضعیت فوق دانسته است. او کارنامه سینمای پیش از انقلاب را، جز اندک فیلم‌های معتبر و ارزشمند، کارنامه‌ای غیرقابل‌دفاع می‌داند که در نظر انقلابیون نیز «پست و دورانداختنی» بود. بااین‌حال اما، او درباره ضرورت پرداختن به این سینما نوشته: «کم‌ترین زیان محوکردن آثار و اعمال گذشتگان، بازگشت آرام جهان کهنه و برقراری مناسباتی‌ست که نسل‌هایی علیه آن شوریده‌اند. مشکل دیگری که زدودن‌های شتابزده می‌آفریند، خلل در تداوم طبیعی تاریخ یک ملت است که بی‌شک انباشته از فراز و نشیب و زشت و زیباست، اما به‌هرحال -دوست داشته باشیم یا نه- چراغ راه آینده است. گذر زمان ناگزیر با فراموشی و خاموشی همراه است و اگر فراز و فرودهای دوران در جریده صحیح و صادقی ثبت نشود، زشتی‌ها و زیبایی‌ها به‌هم می‌آمیزند و باعث خلق دنیایی آشفته و ناعادلانه می‌شوند.»
مهرابی بر همین اساس تاریخ سینمای پیش از انقلاب را در دهه شصت تدوین و منتشر کرد.
