مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامى (مرکز پژوهش هاى ایرانى و اسلامى) از معدود مراکز علمى و پژوهشى در ایران و جهان اسلام است که به طور ویژه داراى «بخش کردشناسى» است و مخزن کتابخانه اى جامعى مختص خود گردآورى نموده است.
مجموعه ۶جلدى «تاریخ و فرهنگ کرد» عنوان پروژه اى است که از بهمن ١٣٨۵ آغاز شده و مراحل پایانى خود را طى میکند. این مجموعه ۶جلدى همانند دیگر آثار مرکز، زیر نظر کاظم موسوى بجنوردى به زودى منتشر خواهد شد. ویراستار و مدیر علمى این اثر مهم، دکتر اسماعیل شمس، رئیس بخش کردشناسى مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامى است.
پروژه «تاریخ و فرهنگ کرد»
برای اجرای این طرح بخشی با عنوان بخش کردشناسی شکل گرفته و تهیه و تدوین تاریخ و فرهنگ کرد با همکاری شماری از اساتید ایرانی و خارجی آغاز شده است. البته روند اجرایی آن به کندی پیش می رود، زیرا:
اولا، پژوهش های آکادمیک در این زمینه اندک است و با وجود اینکه حداقل از یکصد سال پیش بخش کردشناسی در بسیاری از دانشگاه های معتبر اروپا و آمریکا شکل گرفته و هم اکنون ده ها مرکز در این زمینه، حتی در کشورهای همسایه مانند ترکیه و قزاقستان تاسیس شده ولی متاسفانه چنین رشته ای در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی کشورمان وجود ندارد.
ثانیا، پژوهشگران ایرانی به ندرت در حوزه کردشناسی تحقیق کرده اند و پژوهش جامعی در موضوعات این زمینه کمتر می توان یافت. بیشتر کارهای موجود مردم نگاری ها و تاریخ نگاری هایی است که غالبا عشق و علاقه شخصی باعث پدید آمدن آنها بوده است.
تدوین تاریخ و فرهنگ کرد در چند جلد نه تنها می تواند مرجعی برای علاقه مندان این حوزه و شناخت مردم کرد فراهم آورد بلکه برای شناخت تاریخ و تمدن ایرانی و اسلامی هم مفید است. کردها مطابق با نظر بیشتر کردشناسان از تبار آریایی ها بوده و از قدیم الایام در فلات ایران زندگی کرده و با سایر اقوام ایرانی پیوستگی تاریخی و فرهنگی دارند. توجه به این نکته بسیار مهم است که بیشتر جنگ های مادها با آشوری ها و هخامنشیان با یونانی ها و اشکانیان با رومی ها و ساسانیان با رومی ها و اعراب، در مناطق کردنشین رخ داده است.
امروزه و با گذشت قرن ها از آن وقایع هنوز گنجینه ای غنی از ادبیات شفاهی در میان مردم کرد درباره همه آن رویدادها وجود دارد . ثبت و ضبط این فرهنگ بارور از اولویت های لازم برای شناخت تاریخ و فرهنگ ایران است. نگاهی به شماری از شاهنامه های کردی نشان می دهد که این فرهنگ چقدر برای شناخت اسطوره ها و افسانه های ایرانی مهم است.
در دوران خلافت اسلامی مناطق کردنشین به علت اینکه در معبر مرکز خلافت اسلامی با مرزهای آن در ارمنستان و روم شرقی و مناطق شرقی ایران قرار داشتند، همواره محل وقوع بسیاری از جنگ های مهم مانند جنگ عباسیان با سپاه مروان آخرین خلیفه اموی، جنگ طاهر ذوالیمینین با سپاه امین و جنگ های سلاجقه با حاکمان محلی غرب ایران بودند. مهم تر از همه جنگ های ایران و عثمانی از صفویه تا قاجار در مناطق کردنشین رخ داده است. شناخت این مسائل با رویکرد تاریخ محلی می تواند شناخت مورخان ایرانی را از تاریخ گذشته خود بیشتر کند. از نظر فرهنگی هم شناخت ادبیات مکتوب و شفاهی کرد، آداب و رسوم و فرهنگ عامه و علوم سنتی و تصوف مناطق کردنشین می تواند دریچه های جدیدی را برای فهم عمیق تر فرهنگ ایرانی بگشاید.
در روندهای فرهنگی و تمدنی تاریخ اسلام هم نقش مردم کرد قابل توجه است. سرزمینهای کردنشین در حدفاصل دنیای مرکزی ایران و دنیای عرب قرار گرفته اند. به همین دلیل دانشمندان کرد از دیرباز علاوه بر زبان مادری خود به زبان های فارسی و عربی و بعدها ترکی هم مسلط بودند و نقش بسیاری در پیوندهای فرهنگی میان فارسی زبانان، عرب زبانان و ترک زبانان خلافت عثمانی داشتند. هم اکنون هم در تداوم این سنت تاریخی، بسیاری از دانشمندان کرد عراق و حتی رجال سیاسی آنان به فارسی و عربی همانند زبان مادری خود سخن می گویند.
کردها بنیانگذار یکی از سلسله های مشهور تاریخ اسلام به نام ایوبیان بوده اند و نام آنان و موسس این سلسله یعنی صلاح الدین ایوبی با تاریخ مصر و شام و فلسطین و جنگ های صلیبی پیوند خورده است.
با توجه به این مسائل و اینکه مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، مرکزی برای پژوهش های اسلامی و ایرانی است، بخش کردشناسی ایجاد شد.
مجموعه «تاریخ و فرهنگ کرد» در ۶جلد به تفکیک زیر تدوین می شود:
جلد اول و دوم به جغرافیای پراکندگی کردها در ایران و مناطق همجوار و تاریخ باستانی این مردم اختصاص دارد. در این دو جلد پس از معرفی و نقد منابع و پژوهشهای کردشناسی و ایران‌شناسی به زبانهای مختلف، جغرافیای سکونت کردها در طول تاریخ بررسی خواهد شد. این بررسی از ابتدای ورود آریاییها به ایران آغاز می‌شود و جغرافیای کردستان که زیرمجموعۀ جغرافیای فلات ایران است، با استناد به منابع موجود مطالعه خواهد شد. در ادامه، تاریخ این مردم از مهاجرت آریاییها تا پایان حکومت ساسانی به‌تفصیل بررسی می‌شود. بخش بزرگ این دو جلد به وحدت قومی کرد و ماد (کردها و آریاییها) و نقد دیدگاههای دیگر در این حوزه اختصاص خواهد یافت. تاریخ اسطوره‌ای کردها که در شاهنامۀ فردوسی و دیگر منابع آمده است، پایان‌بخش این مجموعه خواهد بود.
موضوع جلد سوم و چهارم تاریخ سیاسی کردها از ورود اسلام به ایران تا پایان جنگ جهانی اول است. این دو جلد با معرفی و نقد منابع تاریخی، باستان‌شناختی، زبان‌شناختی و… به زبانهای مختلف آغاز خواهد شد و به‌تفصیل به بررسی حیات سیاسی کردها به عنوان بخشی از جامعۀ اسلامی ـ ایرانی در دورۀ خلفای اموی، عباسی، فاطمی، دولتهای متقارن، غزنوی، سلجوقی، خوارزمشاهی، مغول، صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه خواهد پرداخت. معرفی حکومتهای کردی ـ ایرانی خارج از حوزۀ جغرافیایی فلات ایران مانند حکومت ایوبیان مصر و شام و کردهای عثمانی از دیگر بخشهای این دو جلد است. بخش مهمی از این دو جلد به بررسی زمینه‌ها و علل جدایی بخش زیادی از مناطق کردنشین از حوزۀ ایران و ضمیمۀ آن به قلمرو عثمانی اختصاص خواهد داشت.
موضوع جلد پنجم و ششم تاریخ فرهنگی و اجتماعی کرد و کردستان است. در این دو جلد پس از معرفی و نقد منابع، زبان شناسی، خط، ادبیات، آموزش و پرورش، هنر، مردم‌شناسی، دین و علوم، در مناطق کردنشین بررسی خواهد شد. بخش مهم و محوری این طرح، زبان کردی و پیوستگی ادبی و تاریخی آن با دیگر زبانهای ایرانی است. در این بخش با بررسی تطبیقی لغات، اصطلاحات و مثلهای کردی و دیگر زبانهای آریایی، نزدیکی و حتى مبدأ واحد تاریخی همۀ آنها نشان داده خواهد شد.
