قمپز قلمی یا مشکل شبه فلسفیدن اندرباب موسیقی

عرفان ناظر
صفحه کتاب روزنامه شرق

نویسنده‏ کتاب «پنجره ‏ای با شیشه ‏های کوچک رنگی» سعی دارد از طریق تبیین مبانی فلسفی چندفرهنگ‏ گرایی روشی برای ورود به آثار آهنگ‌ساز برجسته‏ ایران، علیرضا مشایخی ارائه دهد. در این کتاب مبانی فکری علیرضا مشایخی به‌‏صورت منظم معرفی شده، و راهی برای فهم موسیقی چندفرهنگی صورت‏بندی شده است.

در بخش نخست، سینا صدقی بر اساس نظریه‏ چندفرهنگ‏ گرایی ملهم از «برایان فِی» موضوع این رویکرد را تعریف کرده؛ چندفرهنگ‏ گرایی مدلی برای «مسئله‏ تفاوت‏ها» است. همچنین از رهگذر تعریف موضوع، مفاهیم بنیادین چندفرهنگ‏ گرایی را برشمرده است؛ «تفاوت‏ها»، «هویت»، «دیالوگ» و «دیالکتیک». هدف چندفرهنگ‏ گرایی مورد‌تبیین در این کتاب نه‏ تنها فهم «دیگری»، بلکه فهم «من» از رهگذر «دیگری» مبتنی بر «تفاوت‏ها» است.

برای فهم فلسفه‏ چندفرهنگ‏ گرایی که بر «تفاوت‏ها» بنیاد گرفته، نقد رویکردهایی چون کل‏ گرایی، نسبی‏ گرایی، منظرگرایی، جهان‏شمول ‏گرایی و پلورالیسم ضرورت پیدا می‏کند. برای این مقصود، نویسنده طرح پژوهش خود را در مقدمه‏ کتاب چنین بیان می‏کند: «آنچه در این بررسی ارائه خواهد شد، در سه سطح مفهومی، فلسفی و موسیقایی قابل پیگیری است. در سطح نخست مفاهیم بنیانی بررسی خواهند شد [تفاوت‏ها، هویت، دیالوگ و دیالِکتیک]، در سطح دوم گستره‏ این مفاهیم از رهگذر توجه به کاستی‏های دو رویکرد نسبی‏ گرایی و منظرگرایی، اندیشه‏ کوهن و بحث وی در ارتباط با ویژگی پارادایم‏های علمی، رهیافت مکتب ادینبورا در حوزه‏ جامعه‏ شناسی معرفت، صورت‏بندی مک‌اینتایر از نسبت عقلانیت و سنت (ترادیسیون)، دو اصل ویتگنشتاینی «بازی‏های زبانی»، «شکل زندگی» و نتایج اپیستمولوژیک حاصل از این‏ دو، بحث پوپر در ارتباط با مفهوم «اسطوره‏ چهارچوب» و نقطه ‏نظر کواین درباره‏ «نسبیت اونتولوژیک» و «عدم‌تعین ترجمه» تبیین شده ‏اند. در سطح سوم، این مبانی و مفاهیم حاصل از آن در حوزه‏ موسیقی بررسی و از رهگذر آن آثار مشایخی تبیین شده‌اند.» (صدقی، ۲۸، ۱۳۹۵).

بخش دوم کتاب شامل دو مقدمه است؛ مقدمه اول اشاره ‏ای به تکامل مدل چندفرهنگی در تاریخ موسیقی، مقدمه‏ دوم تبیین نظام چندصدایی علیرضا مشایخی – مکمل‏- که بنا به‌ گفته‏ نویسنده کلید ادراک چندفرهنگ ‏گرایی در آثار آهنگ‌ساز است. سپس نویسنده تبیین مفاهیم «تئوری مکمل» را در ارتباط با چندفرهنگ ‏گرایی در آثار مشایخی، از بعدی فلسفی طرح‌اندازی می‏کند.

سینا صدقی در فصل دوم کتاب، بخشی را به تبیین «سمفونی شماره ‏۹» اپوس ۲۰۱ و آثار پس از آن اختصاص داده، و این اثر را نقطه‏ آغاز دوره‏ «مانیفست» دانسته است. نویسنده مبتنی بر رویکرد علیرضا مشایخی در این دوره، وضعیت و تمایز «صدا» را با دیگر دوره‏ های آهنگ‌سازی مشایخی تبیین می‏کند. در این فصل خواننده با یک چرخش تحلیلی مواجه می‏شود. بدین ‏گونه که تا پیش از آن کوشش نویسنده بر آن بود تا مبانی فلسفی چندفرهنگ‏ گرایی را آشکار کند و از مفاهیم بنیادین آن با اتکا بر آراء برایان فِی، کارل پوپر و دونالد دیویدسن دفاع کند اما در فصل «مانیفست عبور»، غالب تحلیل‏ها و ساختار واژگان و مفاهیم زیر سیطره‏ اندیشه هایدگر است که به ‏ثمر می‏‏ نشینند. پرسش قابل‌تأمل این است که چندفرهنگ‏ گرایی که تا پایان بخش نخست کتاب، متکی بر آراء مکاتب و متفکران مذکور توضیح داده می‏شد، چه ارتباط موثقی می‏تواند با اونتولوژی هایدگر داشته باشد؟ پاسخ به این پرسش سطح چهارم پژوهش را شاید بتواند آشکار کند. سطحی که به‌وضوح از آن در کتاب سخنی به‌میان نیامده است اما همچون کنشی دراماتیک خود را آشکار و پنهان می‏کند.

هویت آدمی و ترادیسیون، محصول دیالوگ با هستی است. از آنجاکه به‌اعتقاد علیرضا مشایخی هویت در کُنه خود چندفرهنگی است پس می‏توان سخن او و فهم موسیقی او را در این بستر فهمید. فهم اونتولوژیک به ما کمک می‏کند که فرهنگ‏ها را در «پیوستگی» و در مرحله ‏ای فراتر در «از آنِ ‏هم ‏بودگی» به ‏فهم در بیاوریم و این، همان ضرورتِ طرح و فهم مبانی چندفرهنگ‏ گرایی است که می‏خواهد از «اسطوره‏ های چهارچوب» و متافیزیکِ استوار بر «گسستگی» عبور کند و نه‏ تنها «دیگری» را بشناسد بلکه «دیگری» و «من» را در «از آن‌ هم‏ بودگی» به‏ فهم درآوَرَد. (؟)

سینا صدقی در بخش «مانیفست عبور»، تحقق «عبور» و «خروج» یا فرارَوی از «پیوستگی» به ‏‏سوی «ازآن‌هم‏بودگی» را ویژگی بنیادین آثار این دوره ‏«مانیفست» می‏داند. وی در راه تبیین این موضوع ابتدا شیوه‏ حضور و نگاه علیرضا مشایخی به «صدا» را در این دوره توضیح می‏دهد. مبتنی بر تبیین وی، «صدا» در آثار این دوره «تِم»، «آتمسفر» و «ابژه‏ فیزیکی» نیست بلکه «رویداد» است. او برای به‏ دست ‏دادن معنای حقیقی واژه‏ «رویداد» ـ‏Event‏ـ از روش ریشه ‏شناسی استفاده می‏کند که مطابق آن «رویداد» رفت و آمدی است که منجر به خروج می‏شود.

در «سمفُنی شماره‏ ۹» اپوس ۲۰۱، «صدا» میان ترادیسیون‏ها و فرهنگ‏های موسیقایی متفاوت در «رفت‏ و آمد» است تا «پیوستگی» میان آنها را «تذکر» دهد. این «تذکر» از یک‏سو «یادآوری نسبت‏های فراموش‏ شده» و از سویی دیگر «فراخوان» بازگشت به «صدا» فارغ از «اِستتیک» و متافیزیک حاصل از آن است.

به ‏همین دلیل دیگر ابعاد و روش‏های آهنگ‌سازی نیز در معنای حقیقی خود به آشکارگی می‏رسند. برای‌مثال «دِوِلُپمان» (development) نیز در معنای حقیقی ‏اش به موضوع آثار این دوره تبدیل می‏شود. نویسنده با ریشه ‏شناسی این واژه، راهی برای فهم «دِوِلُپمان» در آثار مشایخی می‏گشاید: «این واژه در معنای حقیقی خود، آشکار‌کردن آنچه به‏ واسطه‏ غفلت و فراموشی، پنهان و پوشیده مانده است را تذکر می‏دهد… دِوِلُپمان به‏ مثابه «ساخت‏ گشایی» و در گستره وسیع‏تری «گشایش»، امکان «عبور» و «خروج» را محقق می‏کند، و به ‏همین دلیل در دامنه‏ «رویداد»، امکان طرح‏ و بسط یافته است… «رویداد» امکان طرح دولپمان در معنای حقیقی آن‌ را میسر کرده است» (صدقی، ۲۲۴، ۱۳۹۵).

آشکارگی چیزها آن‏گونه که هستند، می‏تواند با غایت چندفرهنگ‏گرایی ـ فهم، تعامل و آزادی‏- هم‌صدایی داشته باشد، چراکه تا دیگری نتواند چنان که هست بر ما آشکار شود، رابطه با دیگری برمبنای سوژه/‏ ابژه و گسست باشد، امکان فهم واقعی میسر نمی‏شود. پس بیراه نخواهد بود اگر بگوییم روش پدیدارشناسانه می‏تواند به ‏‏مثابه آغازگاه راه چندفرهنگ ‏گرایی مورد‌تأمل قرار گیرد.

از همین‏ رو می‏بایست برای شناخت و فهم دیگری، آن‌چنان که دیگری هست، و آن‌چنان که «من» و «دیگری» از آنِ یکدیگر هستند، تفاوت و تمایز آنها را متذکر شویم. سینا صدقی تحقق چنین تذکری را در آثار مشایخی چنین طرح می‏کند که، همِّ مشایخی این است تا «صدا»، به «صدا» اشاره کند؛ یعنی به ذاتش. «صدا»، مستحیل در چیز دیگر، فروافتاده در تِم، آتمسفر و بیگانه با خود نیست بلکه در هستی خود استقرار یافته است. اما چگونه؟

موسیقی ایران، چین، هند، هر کدام دارای فهم و نسبت ویژه‏‏ خود از زمان هستند. در آثار مشایخی «عبور» به ساختارهای موسیقایی متفاوت سبب «ساخت‏ گشایی» می‏شود و عالَم وسیع‏تری از «صدا» خلق می‏شود؛ این عالَم وسیع‏تر با ایجاد «بی‏زمانی» امکان حضور می‏ یابد. به‏ بیان دیگر، آن زمان ویژه ‏ای که منحصر به موسیقی ایرانی است از طریق عبور از ساختار ایرانی به ساختاری دیگر دچار تزلزل می‏شود. «عبور» از «زمان‏مندی» موسیقی ایرانی، سبب «ساخت ‏گشایی» می‏شود و حاصل آن «بی‏زمانی» است. «ساخت ‏گشایی» و «عبور» از ساختار زمان‏مند موسیقی ایرانی سبب می‏شود که موسیقی ایرانی با خود بیگانه شود، در این بیگانگی با زمان خویش، با «پیوستگی» آشنا می‏شود و خود را در نسبت با «دیگری»، در عالَم گشوده‏ ای بازمی‏ یابد. این سبب می‏شود «صدا» ذات پوشیده‌شده‏ خود را در یک ساختار موسیقایی آشکار کند. ازاین‏رو «بی‏زمانی» به امکان آشکارگی «صدا» به‏ مثابه «رویداد» تبدیل می‏شود. به‌بیان دقیق‏تر، به‌اعتبار اینکه «رویداد» تذکر «از آنِ‏ هم‏بودگی» است، و ابعاد پنهان و پوشیده‏ «صدا» نیز در این «عبور» از ساختارها آشکار می‏شود می‏توان گفت که «صدا»، «رویداد» است. ازاین‏رو ذات «صدا» در دوره‏ مانیفِست «رویداد» است. سینا صدقی افق دوره‏ مانیفست را در نُه مرحله صورت‏بندی کرده است.

۱- به‏ پایان ‏رسیدن «ویژگی» صدا به صورت «تِم» و «آتمسفر»، آغاز آشکارگی ذات «صدا» به ‏مثابه «رویداد».
۲- «خروج» از «هم‏بسته‏ بودن» ـ‏‏nexus‏ـ به ‏سوی «از آنِ‏ هم‏ بودگی» ـeventus.
۳- «خروج» از نگاه سوبژکتیو و متافیزیکی به صدا و «فراخوان» به‏ سوی «بازگشت به صدا»؛ آشکارگی «صدا به‏ مثابه صدا».
۴- تذکر «نسبت‏های فراموش‏ شده».
۵- تذکر نسبت اونتولوژیک ترادیسیون‏های تاریخی متفاوت.
۶- پایان «ارجاع» و آغاز «اشاره».
۷- تحقق «دِوِلُپمان» در معنای حقیقی.
۸- تحقق duration
۹- تحقق پرسش «صدا چیست؟». (صدقی، ۱۳۹۵)

مطابق تبیین نویسنده از دوره‏ «مانیفست»، این دوره تحقق تأسیس‏ آغازین –Urstiftung-  است؛ تأسیسی که آغاز دیگری را نشان می‏دهد و به راه دیگری «اشاره» دارد. جهت این راه به ‏سوی «آشکارگی نسبت‏های فراموش ‏شده» است. صدا در آثار این دوره، امکان «رویداد» حقیقت است؛ ازاین‏رو در آرزوی اعلام و اعلان نسبتی با هستی به‏ سر می‌برد؛ به همین سبب موسیقی در آثار مشایخی به تفکری درباب هستی تبدیل می‏شود. آثار این دوره را می‏توان در راستای «عبور» و «خروج» از تفکر سوبژکتیو و صورت‏بندی‏های حاصل از دوره «استتیکِ خسته» به صدا بررسی کرد. این «عبور» به ‏سمت ارائه‏ معیارهای نوینی گام برمی‏دارد که امکانی را برای ترسیم «موسیقی آینده» فراهم می‏آورد.

—————————–
*با وجود حذف برخی پاراگراف های غیرقابل خواندن و تصحیح برخی اداهای شیوه خط برای روانتر خوانده شدن متن، متن بهتر از این که می بینید نیست! متنی مبتذل با نقاب متن فلسفی مآب. این متن نه فارسی است نه فرنگی است. نه مدرن است نه سنتی است. نه اسباب تفکر است نه ارتباطی است. نوعی شو-آف زبانی و قمپز قلمی است. ولی برای نشان دادن وضع کنونی تفکر بعضی از گروههای کتابخوان ما خواندن اش ضروری است. جای چنین متنی در هیچ رسانه ای نیست چه رسد به روزنامه. زیرا این متن هیچ نوع رسانگی ندارد. اما این هم عارضه مطبوعاتی است که برخی فکر می کنند این دست متن ها اسباب سنگین و رنگینی روزنامه می شود. نمی شود! اندیشه باید پیچیده باشد و ساده بیان شود نه اینکه ساده باشد و دستی دستی و بیهوده پیچیده وانموده شود! – م.ج