کتاب قصه بهرام به قلم جهانبخش جُمهری، در سال ۱۳۴۶ به رشته تحریر درآمده و برای نخستین بار در سال ۱۳۴۸ منتشر شده است. این کتاب نگارش داستان هفت پیکر نظامی با نثر آهنگین است.
قصه بهرام
کاری از جهانبخش جمهری
لندن، اچ اند اس مدیا، ۲۰۱۶
مرتضی مدرسی چهاردهی
از مقدمه کتاب
وقتی شنیدم که دوست دانشمندم جهانبخش جمهری با استفاده از فرصتی که برای تنظیم رسالهٔ خود بدست‌آورده است هفت پیکر نظامی را جامهٔ نثر پوشانیده با تمام آشنائی که به طرز کار او داشتم نمی‌توانستم در توفیق او تردید کنم. کلیله و دمنهٔ منظوم جمهری نیز چنین حالتی داشت با این تفاوت که در آنجا اولاً نثر ابوالمعالی خود ترجمه‌ای بود از اثری عربی و لذا اصالتش کمتر از اصالت هفت پیکر نظامی بود، ثانیاً انشای ابوالمعالی انشائی غیرمأنوس بود و لغات و ترکیبات عربی آن با نثر سلیس و متداول ادبی امروز فرق کلی داشت و لذا ترجمهٔ دیگری از اصل عربی یا تغییر انشای آن می‌توانست ازنظر هم‌آهنگی با زبان ادبی امروز زودتر جلب نظر کند؛ ولی درینجا شعر نظامی غالباً با زبان امروز انطباق داشت و نه آنگونه غیر مأنوس و بیگانه که کسی به خواندنش رغبت نکند. ثالثاً در ترجمهٔ کلیله و دمنه زبان شعر انتخاب شده بود که زبانی است عالیتر از نثر ولی درینجا زبان نثر انتخاب شده آنهم در مقابل شعر نظامی که در حد اعلای زیبائیست.
لیکن وقتی کتاب را دیدم دانستم که حقاً و انصافاً اثری بتمام معنی هنری بوجود آمده است. گوئی جمهری با قصدی خاص از خودنمائی هفت پیکر را برای تبدیل به نثر مزین انتخاب کرده تا به زبان حال بگوید که حتی در این زمان می‌توان نثری بوجود آورد که در مقابل شعر نظامی جسارت اظهار وجود داشته باشد و از لحاظ به کار بردن صنایع بدیعی و طرز نگارش بشیوهٔ سجع و قافیه در ردیف زیباترین نثرهای نوع خود قرار گیرد.
درین کتاب که نام «قصهٔ بهرام» گرفته حتی یک عبارت نمی توان یافت که با یکی از صنایع بدیعی زینت نیافته باشد و در عین حال نویسنده هرگز از روش نثر نویسی ساده خارج نشده است. و حال آنکه در زیباترین نثر قدیم یعنی گلستان که بدست تواناترین نویسندهٔ ایرانی این سبک یعنی سعدی نگارش یافته غیر از باب هشتم که عبارات پندآمیز جدا از یکدیگر و تازه همه مسجع و مقفی و مزین به صنایع بدیعی نیست، جز یک دو عبارت در اغلب داستانها یا چند عبارت در بعضی داستانها نمی توان یافت که به صنایع بدیعی زینت یافته باشد. در نثر مسجع خواجه عبدالله انصاری نیز مطالب مجزا از یکدیگر است که با داستان فرق کلی دارد و در بسیاری موارد ترکیب سادهٔ لغات و عبارات فدای نظم قوافی شده است. ولی قصهٔ بهرام نثری است ساده و بی‌تکلف منطبق با اسلوب نثرنویسی فارسی و در عین حال مشحون از انواع صنایع بدیعی به طوری که شاید بزحمت بتوان عبارتی عاری از این زینت در آن یافت یا هنگام قرائت احساس پیچیدگی و تکلف کرد.
قصهٔ بهرام خلاصه‌ایست از هفت پیکر یعنی متن داستانی است که نظامی آورده و در عین حال قسمتی است از یک رساله. آنچه از رسالهٔ مذکور درین کتاب نیامده عبارتست از شرح حال نظامی ــ سبک او ــ معاصرین او و آثار او. قسمتهای مذکور به نثر سادهٔ معمولی نوشته شده است نه نثر مسجع و مزین به اینگونه صنایع ــ و نویسنده فقط این قسمت آن را که به طرزی خاص نوشته شده بنام قصهٔ بهرام در معرض دید عموم و قضاوت اهل ادب قرار داده گوهری ارزنده بگنجینهٔ ادب فارسی هدیه کرده است.
برشی از کتاب:
بهرام و امیر یمن
و گوید… چون یزدگرد، آن پادشاه خام‌اندیش بر آیندهٔ بهرام فرزند نو سال خویش به وبال‌اندیش گرفتار شد و بندی این پندار که او هم چون چند فرزند دیگرش داغ بر دل او خواهد گذاشت و خواهد گذشت، ستاره‌شناسان به آسان طلب کرد مگرش فردا ببینند و اگرش خطری هست بدفعش مکری گزینند.
راصدان سپهر طالع آن پاکیزه چهر بدیدند و چنین پسندیدند که وی به شهر تازیان برده شود و به مهر غیر پارسیان سپرده، مگر اقبال از آن سوی بیابد و ادبار از او روی بتابد.
پدر، بدین پند دوری فرزند دلبند پذیرفت و بدرود شادی دل گفت ــ نعمان، امیر با تدبیر یمن، را فرا خواند و آهنگ ضمیر خویش با او براند ــ مهر جان از دل سترد و عمر خود بدو سپرد تا چراغ دانشش برافروزد و آداب جهانداریش بیاموزد.
نعمان بهرام را چون فرزند خویش و شاید از او بیش گرامی داشت و به تربیتش همت گماشت ــ سالی چهار بر این برآمد و بهرام از چار سالگان فزونتر آمد.
خورنق و داستان غم‌انگیز آن
نعمان که پیمان به حفظ این طرفه پسر داشت و دانه امید فردای او به مزرع دل میکاشت بفرزندش منذر بگفت که او را دل در هوای این پسر است و اندیشهٔ هوای سوزان یمن در سر، میترسد که این برگ لطیف گل در این گرمای جانفرسا پژمرد و اندام نازنینش آسیبی برد. ــ او را پرورشگاهی ایمن از گداز و گزند باید و کاخی شاهانه و فراخ و بلند.
منذر به اتفاق پدر جائی بلند و فراخ درخور آنگونه کاخ بیافت لیکن بآسان کسی را نیافت که بدو این مهم سپارد و ساختن کاخی چنان را از او چشم دارد تا به گوش نعمان رسید که به روم اندر معماری کاردان است و هنریاری چیره‌دست که صنعتگر چین ریزه چینی تیشه‌اش برگزیده و آسمان و زمین هنرمندی به پیشه او ندیده ــ باشد که قصری درخور بهرام بسازد چونانکه از بلندی بر بخت فلک بنازد … نعمان که این بشنید تردیدی روا ندید و با کمک یک دو رسول و برید، آن رومی به رومی بخرید و به ملک یمن بکشید…
سالی پنج به کوشش و رنج برآمد تا به زحمت بندگان کارگر و همت استادان هنرور به رهبری بنای بی‌همتا، خورنق برپا شد ــ گفتی دریائی عظمت و زیبائی و دنیائی صنعت و بینائی این گوهر یکتای زمانه را بنیان نهاد و بسنگ و خاکش جان بداد.
نعمان بدان هنر حیران، خرم و شادان بنّای یکتای دوران را از دل و جان بنواخت و سیم و زرش بسی بیش از آنچه در نظرش بود بپرداخت.
بنّای هنرنما بر آنهمه کرم پادشاهی سپاس گزاشت و به فخر و خودخواهی سربرافراشت که اگر از اینهمه لطف باخبر بودم راه هنر به قصری میگشودم چنان و چنین ــ سر بر آسمان و پا به زمین ــ به صفای بهشت برین ــ به هنر بهتر ازین تا دیدهٔ خیرهٔ پندار بدان بماند و دست چیرهٔ روزگار چنان نتواند.
نعمان پرسید که اگر به عهد زری فزونتر ازین درآئی، ز عهدهٔ هنری برتر از این برآئی؟
گفت آری کاخی فراخ توانم ساخت برتر از این و چنان به هنر پرداخت که بهشت برین؛ چونانکه این پیش آن کلبه‌ای ناچیز نماید و زیبائیش در هیچ دیده‌ای نپاید ــ اگر این بر سه رنگ است و از سنگ، آن از یاقوت باشد و صد رنگ و اگر این سبک گنبدی نماید چهر/ آن بود هفت گنبدی چون سپهر.
نعمان از این سخن برآشفت و بترک مرد می‌گفت چه بفرمود تا وی را به زور از بام قصر بزیر افکندند و بدان مایه هنرش به گور کردند تا دیگر بر پا نماند که بهتر از آن تواند… آری…
تخت پایه چنان بباید برد/ که چو افتی از او نگردی خورد
آواز زیبائی خورنق همه جا پر بگشاد و همه را خبر داد ــ از اطراف و اکناف به تماشای آن رو نموندند و به تحسین آن زبان گشودند.
روزی وزیر مسیح پرست نعمان بحقیقتی پیوست و بر بالای ایوان خورنق سخنی بر حق گفت که ای نعمان اینهمه عظمت و زیبایی در درگاه کبریائی به هیچ ارزد کاری کن که دلی نلرزد. اگر به معرفت حق راه بیابی ز رنگ و بوی خورنق روی بتابی.
نعمان بدین سخن پریشان شد و به کار خویش دراندیش ــ دست به توبه نهاد و بر سوز مظالم خویش آب دیده گشاد ــ دل به دریای حقیقت بست و از تخت و بخت جهانی بگسست و تنها به صحرا پیوست ــ دیگرش کس ندید و خبرش نشنید.
منذر به سوگ پدر دل بخست و پس از یکچند به تخت نشست و تیغ بیداد شکست و به مهر و داد پیوست.
