راهنمای کتاب

Search
Close this search box.

مطالعه هخامنشیان در دانشگاه‌های غرب طرفداری ندارد؛ گفتگو با پی‌یر بریان

کاترین بلوان
گفتگو با پی‌یر بریان
Everyday Orientalism
ترجمه سارا مشایخ

کاترین بلوان: علاقه شما به مطالعات کلاسیک (روم و یونان) و تاریخ هخامنشی از کجا سرچشمه گرفت؟

پیر بریان: من تحصیلات تکمیلی خود را در اوائل دهه شصت (میلادی) در دانشگاه پواتیه انجام دادم. خیلی سریع به تاریخ یونان علاقه‌مند شدم (در جوانی یونانی باستان خوانده بودم و به آن علاقه زیادی داشتم). در سال ١٩۶۴-١٩۶۵ زمانی که خود را برای آزمون پر رقابت مخصوص آموزگاران سطح بالا آماده می کردم، دغدغه رشته تاریخ باستان، دنیای یونانی مابی (هلنیستی) بود. از اینجا بود که شور و شوق من برای این دوره بیشتر شد. کتاب روستو فتسف را خواندم و عمیقا تحت تاثیر تاریخ اجتماعی و اقتصادی دنیای هلنیستی قرار گرفتم. او بر پیوستگی های بین دنیای هخامنشی و دنیای هلنیستی تاکید می کرد. در سال ١٩۶۵ بعد از اینکه در آزمون موفق شدم، دوره دکترا را شروع کردم. تحقیقم در مورد آنتیگون یکم بود و استاد راهنمایم پیر لِوِک. در آن زمان من در دبیرستانی در مون‌پلیه درس می دادم و تا سال ١٩۶٧ آنجا ماندم. در آن سال در دانشگاه تور به عنوان استادیار رشته تاریخ باستان استخدام شدم. از آن زمان به بعد وقت بیشتری برای کار بر پایان نامه ام داشتم و در سال ١٩٧٢ در بزانسون دفاع کردم.

بعد از پایان نامه ام لوک از من در مورد برنامه بعدی ام سوال کرد. به او گفتم که پروژه هایی در مورد جانشینان اسکندر دارم که کمی نامشخص هستند. او به من گفت: ”از من تقاضا شده که کتاب مربوط به اسکندر در مجموعه چه می دانم (je-sais Que) را بازنگری کنم اما من وقت این کار را ندارم. آیا مایلی تو این کار را انجام بدهی؟“ من جواب مثبت دادم. کتاب نوشته کلوشه بود و آن را خواندم و دیدم که از کاری که من می خواهم انجام دهم خیلی دور است و به صورت بسیار روایی نوشته شده است. به بنگاه نشر دانشگاهی فرانسه نوشتم که کاری که من می توانم انجام دهم بازنویسی کامل این کتاب است. پیشنهادم مورد قبول واقع شد و کتاب در سال ١٩٧۴ چاپ شد.

زمانی که مشغول آماده کردن این کتاب و مشغول کار کردن در مورد آسیای صغیر و فریگیه زیر حکومت آنتیگون بودم به هخامنشی ها علاقه‌مند شدم. تحقیقات دکترای من سبب شده بود که بر روی دوره انتقالی از هخامنشیان به جانشینان اسکندر کار کنم. در این زمان بود که ضمن مطالعه پلوتارک برای اولین بار با مشکل پیوستگی/گسستگی روبرو شدم. برای اولین بر در موقعیتی بودم که بتوانم در مورد نظریه روستو فتسف بحث کنم. بعدها در مقاله ای در مورد این مشکل صحبت کردم.

به طور کلی، برای اینکه برگردیم به فضای کلی دهه ٧٠، همه جا می خواندم که همه چیز بعد از فتوحات اسکندر تغییر کرده و گذری ناگهانی از فاز الف به فاز ب انجام گرفته. اما هیچ کس در مورد این که فاز الف چه بوده صحبت نمی کرد. نه متخصصان تاریخ هخامنشی و نه نویسندگان متعددی که در مورد اسکندر کتاب نوشته بودند. چون جوابی برای سؤالم پیدا نکردم، شخصا شروع به کار کردم در مورد این فاز الف. به این طریق بود که آرام آرام وارد حوزه تاریخی هخامنشی شدم؛ از طریق کار کردن در مورد اسکندر.

از سال ١٩٧۴-١٩٧۵ شروع کردم به کار  در این زمینه و در ضمن تحقیقی را هم در مورد آنچه یونانیان “راهزنان کوهستانی امپراتوری پارس” می نامیدند، آماده می کردم. این تحقیق در سال ١٩٧۶ چاپ شد. نظریه این بود که این راهزنان اقامتگاه های سلطنتی، و حتی پرسپولیس، را تهدید می کردند. من با رجوع به شواهد نوشتاری نشان دادم که این دیدگاه دیدگاهی اشتباه و جانبدارانه به روابط ساکنان زاگرس و شاه بزرگ در دوران هخامنشی است. روابطی که بر اساس رد و بدل کردن هدیه و فرهنگ (فرهنگ دوستی/مبادله ای) بنا شده بود. در این زمان بود که من از منابع کلاسیک عبور کردم (البته آنها را کاملا کنار نگذاشتم) و شروع کردم به کار  برای شناخت لوح های سنگی پرسپولیس (مجموعه ای از منابع که در آن زمان برای اکثر مورخان کلاسیک تقریبا نا شناخته بود).

یادم می آید که در سال ١٩٧٠ از کتابخانه دانشگاه تور تقاضا کردم نسخه ای از کتاب ریچارد هلاک را خریداری کند (لوح نوشته های دژ پرسپولیس، ۱۹۶۹) و کتابدار بسیار متعجب بود که من به این موضوع علاقه دارم. از آن زمان تاریخ هخامنشی و اسکندر و جانشینان او (diadochi) برای من یکی شدند. به همین دلیل بود که وقتی در سال ١٩٩٩ وارد کلژ دو فرانس کرسی خود را “تاریخ و تمدن دنیای هخامنشی و امپراتوری اسکندر ” نام گذاری کردم.

کاترین بلوان: حالا که صحبت از این موضوع شد، من از اسم کرسی شما متعجب شده بودم و برداشتم این بود که این اسم نشان دهنده دیدگاه شما نسبت به دنیای هخامنشی است. آیا با این نام گذاری سعی در به چالش کشیدن مرزهایی داشتید که به طور سنتی حوزه های مختلف تاریخی را در تاریخ باستان از یکدیگر جدا می کنند؟

پیر بریان: صد در صد. من دوست دارم خودم را در نقش یک Passeur یا کرجی‌بان ببینم چرا که مطالعه گذر بین دنیای هخامنشی به دنیای هلنیستی مستلزم بررسی و جمع آوری منابعی است که تا آن زمان متعلق به حوزه های کاملا جدا و متفاوت از یکدیگر بودند. الان وضعیت عوض شده است مخصوصا در حوزه هایی مثل مطالعات بابل و یا مصر هلنیستی. امروزه محققان متوجه هستند که باید دوره ای که به آن به طور سنتی ‘دوره پیش از هلنیستی’ گفته می شد در نظر گرفته شود (نامی که به خودی خود سؤال برانگیز است و رنگ و بوی غایی دارد.)

هنوز اما راه درازی در پیش داریم مخصوصا در زمینه کتابهای درسی در مورد دنیای هلنیستی. تمام این کتابها یا با اسکندر شروع می شوند و یا با مرگش. ناگهان دنیایی به وجود می آید و دانش آموزان هیچ ایده ای ندارند که این دنیا از کجا آمده و پیش از آن چه بوده است.

کاترین بلوان: درسته. وقتی کلاسهای تاریخ مقدماتی “روم” و یا “یونان” را تدریس می کنم، یکی از مسائلی که به شدت کلافه ام می کند سرعت بسیار پایین رشد پژوهشها و به روز شدن متون درسی است. آیا نظری در این زمینه دارید؟

پیر بریان: ناشران تا حدی در این زمینه مقصر هستند چرا که دوست دارند بدون هیچ وقفه ای از همان تقسیم بندی های قدیمی استفاده کنند. برای آنها دنیای یونان باستان و هلنیستی وجود دارد ولی دنیای هخامنشی معمولا غایب است. معلمان هم تا حدی مقصر هستند چرا که در اکثر دانشگاه ها، البته استثنا هم وجود دارد، تاریخ باستان یعنی فقط تاریخ یونان و روم باستان. هر چند که می دانم این کار آسان نیست، ولی فکر می کنم که لازم است هر کسی که می خواهد کتابی چاپ کند، دیدگاه پژوهشی خود را به ناشر تحمیل کند. در مورد متون درسی که در رابطه با دنیای هلنیستی نوشته می شوند باید هخامنشیان را هم داخل کنند نه فقط برای اینکه اهمیت تداوم را نشان دهند بلکه برای اینکه به دانش آموزان ماهیت و ریتم تغیراتی را نشان دهند که پادشاهی های هلنیستی با خود به همراه آوردند. بی تعارف بگویم که در زمانی که در دانشگاه تلوز بودم (١٩٩٩ ١٩٧۴)، مقاومت شدیدی نسبت به این روش احساس کردم. دانشجویان زیادی ثبت نام می کردند ولی بعضی از همکاران به من می گفتند که بهتر است که تمرکزم بر روم یا یونان باشد و نه حوزه هایی که به “ما” ربطی ندارند.

همانطور که می بینید تغییر دادن این طرز فکر خیلی دشوار است. من همچنان امیدوارم هر چند که بعضی اوقات کوچه امیدم به بن بست واقعیت ختم می شود. الان وظیفه نسل شماست که این تغییر را به وجود آورید.

کاترین بلوان: بر گردیم به رابطه بین ناشر و محقق. احساس می کنم آن عده از ما که شغل دائمی و مطمئن داریم کمتر احساس خطر و آسیب پذیری می کنیم. محققان جوان تر و بدون شغل بیشتر احساس آسیب پذیری می کنند. آیا بنابراین واقعیت فکر می کنید که محققان سطح بالاتر وظیفه بزرگتری بر گردن دارند؟

پیر بریان: صد در صد. اما پژوهشگران ارشدتر باید اول متوجه موضوع شده باشند و متاسفانه همیشه این چنین نیست. همانطور که گفتم تغییراتی انجام شده؛ به عنوان مثال، کتاب درسی فرانسوی با عنوان دوره هلنیستی که در سال ٢٠١٧ چاپ شد. اما این تغییرات آرامتر از این هستند که مورد رضایت من باشند. هنوز گسستی بین دنیای اژه و خاور نزدیک وجود دارد. وقتی که ما (ژان آندره، ریموند دسکات و من) در اوایل دهه ۹۰ میلادی نشست های تاریخ اقتصادی را پایه گذاری کردیم، از پژوهشگران مختلفی که متخصص روم، یونان، و خاور نزدیک بودند دعوت کردیم. مباحثات و تبادل نظر برای همه بسیار مفید بود تا جایی که این روش در حوزه های دیگر هم پذیرفته شد (به عنوان مثال در کنفرانسی که من در سال ٢٠٠٠ در مورد قنات سازماندهی کردم، متخصصان تاریخ یونان، مصر، خاور نزدیک، جغرافیدانان، و باستان شناسان شرکت کردند). وقتی به مسیر کارم نگاه می کنم، به خصوص مفتخرم که به ایجاد پل ارتباطی بین حوزه های مختلف کمک کرده ام. حوزه هایی که تا آن زمان نسبت به هم بی تفاوت بودند (و یا ارتباطات بسیار سطحی و کمی با یکدیگر داشتند).

کاترین بلوان: آیا فکر می کنید که تکنولوژی جدید، شبکه های اجتماعی و علوم انسانی دیجیتال می توانند در گذر از این موانع موثر باشند؟ من البته دارم به سایت هخامنشیان (Achemenet) که شما پایه گذاری کردید فکر می کنم.

پیر بریان: در سال ١٩٩٩ وقتی که در پاریس بودم برای اولین بار به این فکر افتادم. در آن زمان مشغول کار برای آماده کردن بولتن تاریخ هخامنشی بودم و تمام اطلاعات و کتابشناسی مربوط به امپراتوری هخامنشی را در آنجا جمع آوری می کردم. ضمن جمع آوری این اطلاعات می دیدم که چطور هر سال از سراسر امپراتوری از سمرقند تا سارد اطلاعات جدیدی در مورد هخامنشیان به دست می آید. ایده ای که در واقع یک واقعیت واضح بود به ذهنم خطور کرد: اینترنت تنها راه جمع آوری و در دسترس قرار دادن تمام این اطلاعات است.

در سفر هایی که در دهه ٨٠ به امریکا داشتم با اینترنت آشنا شده بودم. یادم می آید یکی از دوستانم از من پرسیده بود: “دوست داری جگر غاز سفارش بدهی؟ من از سایت یاهو استفاده می کنم.” در آن زمان معنی این حرف را اصلا نمی فهمیدم. به فرانسه برگشتم و با خودم فکر کردم که من به یک آدرس ایمیل احتیاج دارم. خوشبختانه آنزمان در تولوز بودم و دانشگاه علوم یک سرور کامپیوتر داشت. اولین آدرس ایمیل ام را ساختم.

کاترین بلوان: و سایت هخامنشیان؟

پیر بریان: وقتی در سال ١٩٩٩ به کلژ دو فرانس رفتم، کسی را پیدا کردم که قادر بود در زمینه تکنولوژی به من کمک کند و همچنین همکاری داشتم، فرانسیس یوانس، که روی لوح های بابلی هخامنشی کار می کرد و مشتاق بود با من همکاری کند. اولین نسخه سایت در ژوئیه سال ٢٠٠٠ در ضمن کنفرانس بین المللی آشور شناسی در کلژ دو فرانس درست شد. بعد از آن همکاران بیشتری به ما پیوستند و تکنیک هایمان هم به روز رسانی شد. در حال حاضر سایت ما ١٧ ساله است.

کاترین بلوان: پس نوجوان است؟

پیر بریان: دقیقا! ایده اولیه این بود که تمام منابع اولیه که مربوط به تاریخ هخامنشی است را در اینترنت در دسترس عموم قرار دهیم. تمام متون به زبانهای مختلف (آرامی، بابلی، ایلامی، یونانی و غیره) سکه ها و تمام اسناد نماد شناسی. ما این کار را شروع کردیم و به لطف همکاران به آن ادامه خواهیم داد. من موفق شدم این برنامه را با کمک کلژ دو فرانس و CNRS پایه گذاری کنم. باید اضافه کنم که باز سازی کامل سایت در سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ به کمک مجموعه نهادهای خصوصی و دولتی انجام شده بود. البته جمع آوری و تحلیل و بررسی با کمک همکاران از کشورهای مختلف انجام شد.

به یاد داشته باشید که کرسی من تنها کرسی دانشگاهی در کل جهان بود که به طور اختصاصی به هخامنشیان مربوط می شد. تنها موقعیت دانشگاهی قابل مقایسه با این کرسی امروزه در EPHE پاریس است. در شش سال گذشته یک همکار بسیار با استعداد هلندی – ووتر هنکلمن- به آموزش سمینار هایی در مورد دنیای ایلامی مشغول بوده است و بر روی چاپ قسمتی از الواح تخت جمشید کار می کند ( بعضی از لوح ها در سایت هستند). نباید خیلی بدبین باشیم. ماهیت تقسیم بندی شده دنیای پژوهشگری افراد را وادار می کند بر روی یک موضو ع خاص مثلا باستان شناسی، سکه شناسی، متون بابلی، آرامی و مصری تمرکز کنند و تاریخ هخامنشی در حال حاضر به طور منظم تدریس نمی شود. هر همکاری دانشجویان را به قسمت خاصی از تاریخ هخامنشی معرفی می کند. به همین دلیل است که من فکر می کنم وجود سایت هایی مثل Achemenet اهمیت دارند چرا که به توسعه مطالعات هخامنشی در تمام دنیا کمک می کنند.

یک شاخص خوب این موضوع مجله اینترنتی ARTA است که در سال ٢٠٠٢ پایه گذاری شد. از آن زمان بیشتر از ۵٠ مقاله در این مجله چاپ شده است. اکثر این مقالات بسیار طولانی هستند و همراه با مقدار زیادی عکس چاپ شده اند. نشریات اینترنتی قابلیت این کار را دارند. تقریبا در تمام موارد این مقالات منابع تاریخی تازه به دست آمده نوشتاری یا باستان شناسی را معرفی و تحلیل می کنند. این مجله تنها مجله ای است که به طور خاص مربوط به تاریخ هخامنشی است. به طور کلی برای حوزه ای مثل این حوزه حضور اینترنتی تنھا راه برای انتشار دانش و شروع ھمکاری است.

کاترین بلوان :به نظر شما دلیل عدم وجود مشاغل دانشگاهی در زمینه تاریخ هخامنشی چیست؟

پیر بریان: دلایل متعددی برای این موضوع وجود دارد. اولا تاریخ هخامنشی بین سه حوزه مختلف گیر کرده است : یونان “جاودان” مصر “هزاره ای” و شرق “اسرار آمیز”. منظورم این است که سه حوزه مشخص و تعریف شده وجود دارند: یونان باستان، مصر شناسی، و تاریخ خاور نزدیک در هزاره دوم و سوم پیش از میلاد. به این ترتیب در کلژ دو فرانس همیشه یک کرسی مصر شناسی، یک کرسی آشور شناسی، و یک یا دو متخصص یونان و روم وجود دارند. به طور سنتی، البته منظورم این نیست که همه پژوهشگران هنوز چنین می اندیشند، تاریخ شرق با فتح [سقوط بابل] به دست کوروش در سال ۵٣٩ به پایان می رسد. این در واقع شروع تاریخ هخامنشی است (هرچند که تاریخ پیش از هخامنشیان، ایلام، مورد مطالعه عمیق قرار گرفته است). مصرشناسان به طور سنتی به دوره های باستانی تر توجه دارند. هلنیست ها هم فقط وقتی به هخامنشیان توجه می کنند که صحبت جنگهای ایران-یونان و یا فتوحات اسکندر به میان می آید. هیچ حوزه ای که به طور اختصاصی مربوط به تاریخ هخامنشی باشد وجود نداشته.

من سعی کردم تا جایی که می توانم چنین حوزه ای را ایجاد کنم و با آشنا کردن خودم با حوزه های دیگر توانستم کتاب تاریخ ایران را در سال ١٩٩٢-١٩٩٣ بنویسم و در سال ١٩٩۶ منتشر کنم.

یکی از عوامل مهم دیگر عامل زبان است. بیایید به مصر فرعونی نگاه کنیم. برای مطالعه مصر در زمان فرعون ها باید هروگلیف یاد بگیریم. یاد گرفتن هروگلیف کار دشواری است اما غیر ممکن نیست. برای آشور شناسی باید خط میخی و زبان استفاده شده در کتیبه ها را یاد بگیریم (چند زیر مجموعه زبانی در این حوزه وجود دارند). برای یونان باید یونانی باستان (و لاتین) یاد بگیریم. ولی برای مطالعه در مورد امپراتوری هخامنشی، مخصوصا اگر می خواهیم بر روی چند منطقه مختلف امپراتوری در آن واحد کار کنیم، نه تنها منابع یونانی (متون و سنگنبشته ها) بلکه کتیبه های سلطنتی هخامنشیان ( البته تعدادشان زیاد نیست)، متون نوشته شده به آرامی، فریگی، لیکیایی، و مصری (هروگلیف و دموتیک)، ایلامی، بابلی و دیگر زبان ها اهمیت دارند.

در مقایسه با آنچه من با آن در سال ١٩٧٠ روبرو بودم، امروزه وضیعت برای دانشجویان راحت تر است مخصوصا اگر در پاریس، لندن، شیکاگو و یا لایدن باشند. در این مراکز می توانند یونانی باستان و خط میخی، ایلامی، آرامی و غیره بیاموزند. مشکلات بعدا شروع می شوند. تعداد کمی از استادان راهنما دانشجویان را حتی دانشجویان پر انگیزه را تشویق می کنند که پایان نامه ای در مورد هخامنشیان بنویسند. دلیل ساده اش این است که دانشجوی مورد نظر نخواهد توانست شغل دانشگاهی در زمینه تاریخ هخامنشیان پیدا کند. این مانع اصلی سر راه توسعه حوزه مطالعات هخامنشی است. نه تنها در فرانسه بلکه در تمام دنیا.

کاترین بلوان: به این ترتیب آیا شما عقیده دارید که چند زبانه بودن امپراتوری هخامنشی مشکل اصلی است؟

پیر بریان: دلیل اصلی نیست. ما احتیاج داریم که دانشمندان، هم ارشدتر ها و هم جوان ترها، قبول کنند که تاریخ هخامنشی اهمیت دارد و یک حوزه جانبی نیست بلکه حوزه ای است که مشروعیت علمی خودش را دارد. همیشه کتاب پل گارلی را از دهه ١٩۶٠ به یاد دارم که در آن تاریخ هخامنشی قسمتی از تاریخ “دنیای پیرامونی” است. از طرف دیگر، اگر از ابتدا به ماهیت بنیادی تاریخ هخامنشی توجه بکنیم وضیعت آسان تر می شود. هر چند ممکن است دانشجویان تمام ١۵ زبان مربوط به امپراتوری را از بر نکنند، ولی می توانند پروسه را شروع کنند. من این کار را به شیوه تجربی انجام دادم. در زمینه ترجمه های متون ایلامی کار کردم و همچنین مستقیما روی متن اصلی. همچنین روی ترجمه های متون بابلی و آرامی کار می کردم و همزمان به متن اصلی هم نگاه می کردم و تمام مقالات زبان شناسی را هم مطالعه می کردم. کار آسانی نیست ولی قابل انجام است اگر شخص اسباب لازم برای انجام این کار را داشته باشد. اما بدون حمایت دانشگاهی انجام این کار خیلی دشوار است. باید قبول کنی و راضی باشی که تنها کار کنی. -کاری که من کردم تا سال ١٩٨٢-١٩٨٣ زمانی که شروع کردم به ایجاد ارتباط با پژوهشگرانی که مشکلی مثل من داشتند.

از این دید که به موضو ع نگاه کنیم، انتصاب من در کلژ دو فرانس نقطه عطفی بود نه برای من بلکه برای رشته. به خاطر کنفرانس ها و سمینار ها و نیز وبسایت هخامنشیان.

کاترین بلوان: در مورد نسل بعدی چه نظری دارید؟ امیدوارید؟

پیر بریان: هم بله هم خیر. با قسمت منفی شروع می کنم: امیدوار نیستم چون هرچند تاریخ هخامنشی این روزها محبوب شده است، این محبوبیت تنها در میان پژوهشگرانی است که متخصص تاریخ کلاسیک (روم و یونان) هستند. این افراد به طور سیستماتیک با منابع هخامنشی کار نمی کنند. در بریتانیا روند متفاوتی شکل گرفت که نمونه اش اتاق کار هخامنشی است. این اتاق های کار در سال ١٩٨٠ به ابتکار هلن سانچیزی-وردنبورخ در خرونینگن هلند پایه گذاری شد و در ۱۹۸۳ با کمک او و آملی کورت بین المللی شدند. قصد آنها این بود که درک جدیدی از تاریخ هخامنشی ارائه دهند. درکی که من، جدا از آنها، نزدیک به ده سال بود در موردش صحبت می کردم. من مرتبا در برنامه های ایشان شرکت می کردم و مرتبا با آملی و هلن ( تا زمان مرگش در سال ٢٠٠٠) کار می کردم.

حرف ما از این قرار است: منابع یونانی اهمیت دارند اما باید با آنها با تفکر انتقادی برخورد کرد و از همه مهمتر باید به منابعی که از درون خود امپراتوری می آیند توجه کرد (البته باز هم با تفکر انتقادی). بر خلاف ادعاها ی پوچ و بی اساس هیچ کس هرگز پیشنهاد نکرده بود که به منابع کلاسیک بی توجهی شود.

در مورد امیدوار بودن باید بگویم امیدوارم چون تغییراتی در حوزه های مختلف در حال اتفاق افتادن است. حوزه اول بابل هخامنشی است. این حوزه در ١۵ سال اخیر توسعه خارق العاده ای داشته است و این توسعه را مدیون منابعی هستیم که در موزه بریتانیا هستند. بابل هلنی هم امروزه دیگر فقط از راه منابع یونانی مطالعه نمی شود بلکه با منابع بابلی و اسناد نوشته شده به خط میخی شروع می شود. این حوزه به طور قابل توجهی در تمام کشور های اروپایی و ایالات متحده توسعه یافته است. این پژوهشگران متوجه هستند که برای درک صحیح ارتباط بین دوران هخامنشی و هلنیستی تا دوران پارتی باید بابل هزاره اول پیش از میلاد را مطالعه کنند. همین واقعیت در مورد سایته (سلسله بیست و ششم مصر) و مصر هلنیستی وجود دارد و همچنین آناتولی و بلخ.

*با ویرایش و تصحیح خطاهای مطبعی و اندک تلخیص. برای نامهای لاتین و منابع به نسخه پی.دی.اف مصاحبه مراجعه کنید در اینجا یا نسخه انگلیسی را ببینید.

همرسانی کنید:

مطالب وابسته