نادرهکاران؛ سوگنامۀ ناموران فرهنگ و ادبی
(۱۳۰۴ ـ ۱۳۸۹)
ویراست جدید (دو جلد)
پدیدآور: ایرج افشار
به کوشش محمود نیکویه
تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن، ۱۳۹۸
فهرست کتاب و مقدمه ها و بخشی از آغاز کتاب را در اینجا بخوانید.
استاد ایرج افشار پهلوانی در ایرانشناسی بود و بزرگانی را که به مهر ایران دل سپرده بودند نیک می شناخت. او که کتابشناس و نسخه شناس و مجله نویس بود هر گاه یکی از بزرگان در می گذشت شرحی کوتاه و بلند در باره افکار و آثار او می نوشت. مجموعه آنها دوبار به چاپ رسیده است. بار اول در یک جلد در انتشارات قطره منتشر شد و بار دوم با افزوده شدن ۱۲۰ شرح حال دیگر در دو جلد و بالغ بر ۱۷۰۰ صفحه. بخشی از این سرگذشت ها نیز به ایرانشناسان خارجی اختصاص دارد. نادره کاران کتابی است که آن را می توان کارنامه چند نسل از ایرانشناسان داخلی و خارجی دانست. زنده یاد افشار هر کدام را با دقت وصف می کند و مهمترین سجایای ایشان را بر می شمارد. کتاب او منبع الهامی برای همه جوانان و دانشجویان و دوستداران ایران و فرهنگ ایران است. – راهک
سرگذشتنویسی در میان ایرانیان و دیگر ملل مسلمان همیشه مرسوم بوده است. برای طبقات مختلف علما و دانشوران کتابهای بسیاری در تمدن اسلامی نوشته شده است؛ مانند پزشکان، صوفیان، وزیران، پادشاهان، فقیهان، ادیبان، شاعران، اغانیسرایان، مدفونان یک شهر و جز اینها. نویسندگان آن کتابها را بنا به سلیقه و ضرورت، به ترتیب سنواتی، نامگانی، موطنی و …. منظم و تألیف کردهاند. شمار اینگونه کتابها در زبانهای عربی و فارسی اگر به تخمین گفته شود، چیزی حدود دوسه هزار جلد خواهد بود که روزبهروز بر شمار آنها افزوده میشود.
این کتاب مجموعهای است از مطالب کوتاه و بلند در شناساندن رجال فرهنگی ایران و ایرانشناسان غربی معاصر که ایرج افشار در طی شصت سال، پس از درگذشت هر یک از ایشان برای حقگزاری به رشتۀ تحریر کشیده و در نشریات گوناگون منتشر کرده است. این کتاب شرح زندگی و بیان عملکرد فرهنگی مردان و زنانی است که در قرن اخیر، هر یک به گونهای به گسترش فرهنگ و تمدن ایرانی پرداخته و با نشر آثار خود گوشههای تازه ای از این تمدن کهنسال را روشن نمودهاند. از این بابت هر یک از آنان سرگذشتی دلپذیر دارند که میتواند برای جوانان امروز و آیندگان نمونه و سرمشق باشد. دانشمندانی که با عشق و علاقه به سرزمین خود، بدون کمترین چشمداشتی در شناساندن فرهنگ گذشته این دیار و تقویت حس ایراندوستی در نسلهای کنونی و آینده کوشا و کارآمد بودهاند.
آنچه نوشتههای افشار را از دیگران متمایز میکند، به سبب یک ویژگی مهم است که در دیگران نیست و آن این است که نویسنده با بیشتر کسانی که احوال شان را ثبت کرده دوست، رفیق، همکار، همقدم، همراه، همسفر، همکلاس و همنشین بوده است و با برخی دیگر نیز به سبب استاد و شاگردی پیوندی دیرینه داشته و با گروهی نیز رفیق و همدم و همسفر کوه و بیابان و جنگل بوده و خلاصه به سبب نزدیک به شصت سال کار مطبوعاتی اعم از سردبیری و صاحبامتیازی، بیشتر اشخاص را از راه کار فرهنگی شناخته و گاهی نیز به جهت نامهای و مقالهای از آنان با آنها آشنایی به هم زده و دوستی پایدار میانشان برقرار شده است. از این نظر این کتاب گذشته از حدیث دیگران، تا حدودی روایت زندگی فرهنگی نویسنده نیز هست؛ چراکه در خلال بیان زندگی افراد مختلف، به نحوۀ آشنایی خود با آنان پرداخته و بدینوسیله گوشههایی از زندگی و کار خود را نیز نمایانده است.
در مجموع در این کتاب یاد ۷۳۰ تن (۵۶۶ تن ایرانی و ۱۶۶ نفر ایرانشناسان خارجی) از دانشمندان، ایرانشناسان و ناموران فرهنگی و ادبی ایران شده که نویسنده با آنان حشر و نشر یا مکاتبه داشته و آداب و اخلاق و آثار ایشان را میشناخته و از جمله وجوه اهمیتش آن است که دربارۀ بعضی از این بزرگان اطلاع چشمگیری در سایر منابع وجود ندارد.
زندهیاد ایرج افشار در بخشی از مقدمۀ این کتاب گفته است: «دربارۀ هر یک از این ناموران فرهنگی چون درمیگذشت، بنا بر شناختی که از او داشتم و تأثری که از درگذشت او برایم حاصل میآمد مطلبی مینوشتم. دربارۀ بسیاری هم قصور کردهام و نوشتهای بر بیاض سواد نشده است. اما ناگفته پبداست که مقام آنها پیش اهل نظر مشخص و مزار مردم عارف درون سینۀ ماست.»
نوشتارهای این کتاب در مجلات مختلفی از قبیل جهان نو، مهر، فرهنگ ایرانزمین، سخن، یغما، کتابهای ماه، راهنمای کتاب، آینده، کلک و بخارا به چاپ رسیده و اکنون به صورت کتاب گردآوری شده است. در ترتیب نگارش کتاب، ابتدا نوشتارهای مربوط به نویسندگان ناموران فرهنگی و هنری ایرانی آورده شده که به ترتیب سال نگارش نوشتارها یا درگذشت هر فرد است؛ آغاز این نوشتارها سال ۱۳۰۴ با زندهیاد حسن مقدم و پایان آن به سال ۱۳۸۹ با زندهیاد شجاعالدین شفا ست. دربارۀ نویسندگان و ایرانشناسان خارجی نیز با ادوارد براون آغاز شده و به دکتر امیرحسن عابدی پایان یافته است.
*همچنین بنگرید به: مهر ایران، جستجویی در فرهنگ نسل ایرج افشار و یاران که بر اساس نادره کاران نوشته شده است. –راهک