حمیدرضا امیدی سرور
کندوکاوی در جامعه‌شناسی ادبیات
نویسنده: دکتر فرهنگ ارشاد
ناشر: آگه، چاپ اول، ۱۳۹۱
۴۰۴ صفحه، ۱۶۰۰۰ تومان
گاه خواندن یک متن ادبی دریافتی ژرف‌تر از یک متن تاریخی درباره اوضاع حاکم بر یک دوره از تاریخ ارائه می‌کند. در چنین شرایطی برقراری تعادل میان تحلیل‌های ادبی با جامعه‌شناسی زمینه‌ای است برای درک بهتر لایه‌های زیرین اثر که همان جنبه‌های آگاهی‌دهنده تاریخی درباره آن دوران باشد. برای مسلح شدن به چنین ابزاری، نیازمند یک جریان جامعه‌شناختی پویا هستیم که پایه‌هایی استوار داشته باشد.
عمر تدریس جامعه‌شناسی در دانشگاه‌های ایران، تنها به هفت دهه می‌رسد، یعنی تقریباً هم سن و سال نویسنده کتاب «کندوکاوی در جامعه‌شناسی ادبیات». دکتر فرهنگ ارشاد از شاگردان دکتر امیرحسین آریانپور (یکی از نام‌های بااعتبار در حوزه جامعه‌شناسی در ایران)، عمری را با این دانش به‌خصوص در شاخه هنر و ادبیاتِ جامعه‌شناسی پشت سر گذاشته است.
از جمله کسانی بوده که استادش را تشویق کرده مباحث جامعه‌شناسی هنری خود را به حوزه ادبیات هم تعمیم دهد. ازاین‌رو به‌عنوان شاگرد دیروز و استاد امروز، از زیر و بم آنچه در این حوزه می‌گذرد به‌خوبی آگاه است؛ از چالش‌های پیش روی این حوزه، از آسیب‌های جامعه‌شناسی ادبیات در ایران و مهم‌تر از خلأهایی که در آن احساس می‌شود و …
قدمت جامعه‌شناسی ادبیات در ایران نیز به نیم‌قرن گذشته برمی‌گردد. نخستین بار در سال ۱۳۴۸ درسی با عنوان «اجتماعیات در ادبیات» در بخش علوم اجتماعی دانشکده ادبیات تهران توسط دکتر غلامحسین یوسفی (که خود بنیان‌گذار جامعه‌شناسی در ایران بوده) پیشنهاد و تدریس می‌شود. از آن زمان تاکنون، این درس با همین عنوان در برنامه درسی بعضی رشته‌ها گنجانیده شده است.
به‌عنوان منبع مطالعاتی برای چنین درسی، در طول سال‌های گذشته آثاری سودمند نوشته‌شده، اما هنوز جای اثری که بتواند این رشته علمی، هدف آن و مباحث نظری و روشی آن برای مخاطب واکاوی و ارائه کند، خالی است. کتاب حاضر بر پایه چنین ملاحظاتی نوشته‌شده است، هرچند که مؤلف ادعای آن را ندارند که یکسره خلأ موجود را مرتفع کرده است. اما به‌حق با توجه به شرایط موجود، کاری درخور اعتنا ارائه کرده است که می‌تواند الگویی باشد برای انجام پژوهش‌های کامل‌تر.
مسلح شدن به نگاهی جامعه‌شناسانه به ادبیات چیزی نیست که صرفاً به درد محافل دانشگاهی خورده و جامعه هنری را از آن بی‌نیاز دانست. آن‌گونه که نویسنده کتاب نیز در مقدمه‌اش تأکید کرده هنر و ادبیات به‌عنوان بخشی از فرآیند تکاملی زندگی، نیازمند شناخت و درک درست است و رویکرد جامعه‌شناختی برای رسیدن به چنین هدفی یکی از مهم‌ترین انواع شناخت و تحلیل دستاوردهای هنری و ادبی هر دوره‌ای است.
بررسی جامعه‌شناختی ادبیات چه با رویکردی کلی نگرانه باشد و دوره‌ای را مدنظر قرار دهد و چه به شکلی جزئی نگرانه تر یک رمان و مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه را موردنظر داشته باشد؛ دستاوردهای ارزنده گوناگونی می‌تواند به همراه داشته باشد که نه‌فقط به نقد و بررسی آن اثر که به فهم شرایط حاکم بر مناسبات جامعه در دوره موردنظر می‌انجامد.
جامعه‌شناسی ادبیات به‌زعم برخی در چند دهه اخیر نتوانسته آن پیشرفت مطلوب را در ایران به همراه داشته باشد. اما این نکته نشان از توقف جریان جامعه‌شناختی ادبیات نبوده است.
از دید جامعه‌شناختی، اجتماعی بودن یک اثر بسته به طرح آشکار و شفاف مسائل اجتماعی نیست چه‌بسا در یک اثر سورئالیستی نکاتی که متضمن وجوه اجتماعی گرایانه است، به خواننده دید و دریافت بیشتری از این جنبه ارائه کند تا آثار رئالیستی.
کتاب کندوکاوی در جامعه‌شناسی ادبیات اثر فرهنگ ارشاد در ده فصل می‌کوشد، مخاطب خود را با الزامات مبانی جامعه‌شناسی ادبیات آشنا کند. در این میان نمونه‌های گوناگونی را از ادبیات کلاسیک یا معاصر به‌عنوان شاهد مثال موردبررسی قرار می‌دهد.
نویسنده در این کتابِ سودمند به مبانی جامعه‌شناسی ادبیات بسنده نکرده، بلکه با وسعت دادن این پژوهش، می‌کوشد برخی رویکردهای مهم در نقد ادبی را به ساحت جامعه‌شناسی ادبیات آورده و جایگاه آن را برای خواننده مشخص سازد.
کندوکاوی در جامعه‌شناسی ادبیات می‌تواند افقی تازه پیش روی مخاطبان ادبیات بگشاید، مخاطبانی که تاکنون با زمینه‌ها و محتوای جامعه‌شناختی آثار ادبی ناآشنا و یا غافل بوده است.
این معرفی با تلخیص بخشهایی که انشانویسی بود بازنشر شد. معرفی کننده کتاب اگر به جای کلیات نویسی در باره اهمیت جامعه شناسی به معرفی ده فصل کتاب می پرداخت خدمت بیشتری به مخاطبان کرده بود. اصولا معرفی کتاب بدون اشاره به محتوای کتاب روش خوبی برای کتابگزاری نیست. – م.ج
