اخبار عارف قزوینی در مطبوعات،
از دورۀ قاجار تا عصر حاضر
به کوشش مهدی نورمحمدی
تهران: نشر علم، ۱۳۹۹، ۶۰۰ صفحه
کتاب حاضر که حاصل بررسی و تورقِ ده ها هزار صفحه روزنامه و مجلات گوناگون است، آگاهی ها و اطلاعات کم نظیری از زندگی عارف را در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد و زوایای پنهانی از زندگی او را که تا کنون از دسترس و دید پژوهشگران پنهان مانده و یا کمتر به آن توجه شده، آشکار می سازد. این کتاب در ۱۱ فصل تنظیم شده است:
فصل ۱. اشعار و تصنیف های عارف: در این فصل، اشعار و تصنیف های عارف که در زمان حیات او در مطبوعات به چاپ رسیده گردآوری شده است. کشف مصرع ها، ابیات، اشعار و یک تصنیف نویافته در ابوعطا که تا کنون در هیچ یک از چاپ های دیوان وی به چاپ نرسیده است و باید آن ها را به دیوان عارف افزود، از دستاوردهای این فصل است.
همچنین در این فصل برای اولین بار کتابچۀ چاپ سنگی ادبیات عارف شامل ۳ غزل و ۳ تصنیف که حزب دموکرات در سال های آغازین سلطنت احمد شاه منتشر کرده بود، بازنشر شده است.
فصل ۲. نوشته های عارف: در این فصل، نوشته های عارف که در زمان حیات و یا پس از مرگ او در روزنامه ها به چاپ رسیده گردآوری شده است. یکی از مهم ترین اخبار این فصل، نوشته ای است که عارف پس از اجرایِ نخستین کنسرت خود در گراند هتل، در ۱۷ آبان سال ۱۲۹۴، در روزنامۀ نوبهار به چاپ رسانده است. این نوشتۀ ارزشمند نشانگر آن است که درویش خان استاد بزرگ زمانه، با تشکیل و اداره کردن ارکستر و گردآوردن نوازندگان مهم آن عصر، در برگزاری این کنسرت باشکوه با عارف همکاری داشته است. این مطلب، نشانگر این است که دست کم تا این تاریخ، بین عارف و این موسیقیدان برجسته، اختلافاتی وجود نداشته است.
فصل ۳. اعلان و اخبار کنسرت های عارف: در این فصل، اعلانات و آگهی های کنسرت های عارف از قدیمی ترین دوران تا کنسرت جمهوری جمع آوری شده است. اخبار گردآوری شده، اطلاعات ارزشمندی دربارۀ مکان، زمان، مناسبت اجرا، نوازندگان همکار، اشعار و تصنیف هایِ خوانده شده، قیمت و مکان فروش بلیط این کنسرت ها در اختیار می‌گذارد که در منابع دیگر نمی‌توان به چنین اطلاعات ارزشمندی دست یافت. دستیابی به این آگاهی ها در فهرست کردنِ تعدادِ واقعیِ کنسرت هایِ عارف نقش مهمی دارد. از جمله دستاوردها و نکات تازه یاب این فصل، آگاهی از بعضی کنسرت های عارف همچون کنسرت برای کارگران با بلیط ارزان قیمت است که تا کنون هیچ گونه اطلاعی دربارۀ آن وجود نداشته است.
فصل ۴. اعلان و اخبار دیوان عارف: در این فصل، اعلان و آگهی های فروش دیوان عارف در کتابفروشی های تهران از سال ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۲ گردآوری شده است. بررسی اعلان های به چاپ رسیده در مطبوعات دربارۀ دیوان عارف نشانگر این نکته است که تبلیغ و فروش این کتاب در دورۀ پهلوی اول با مشکلی مواجه نبوده و منع سیاسی نداشته است. بر همین اساس، به این نظر چنین می افزاید که توقیف موقتی دیوان عارف در بدو ورود به ایران نیز دلایل سیاسی و حکومتی نداشته است.
فصل ۵. نوشته ها و اشعار دربارۀ عارف: در این فصل، مطالب مختلفی که دربارۀ عارف در روزنامه ها، مجلات و کتابها به چاپ رسیده، گردآوری شده است. بیشترِ این مطالب برای نخستین بار است که منتشر می‌شود و در شناخت عارف، تحقیق در احوال و آثار او و روشن کردن زوایای پنهان زندگی وی تأثیر دارد. یکی از مهم ترین دستاوردهای این فصل این است که بر اساس آن مشخص می‌شود شعر تصنیف معروف «بهار دلکش» به طور قطع از ملک الشعرای بهار است که برخی به اشتباه آن را از ساخته های عارف دانسته اند.
از دیگر نکات تازه یاب این فصل می توان به مقالۀ «خودکشی» به قلم بازیگوش (لطفعلی صورتگر) در روزنامۀ شفق سرخ و مقالۀ ملک الشعرای بهار در روزنامۀ «ایران آزاد» که به مقالۀ بازیگوش و رنجش عارف پرداخته اشاره کرد که هر دو برای اولین بار منتشر شده و در پژوهش های مربوط به عارف از اهمیت برخوردار است.
فصل ۶. نوشته ها دربارۀ مرگ عارف: در این فصل، اخباری که دربارۀ مرگ عارف در جراید به چاپ رسیده گردآوری شده که بعضی از آن ها برای اولین بار منتشر می‌شود. مهمترین دستاورد تازه یاب این فصل این است که بر خلاف تصورات رایج مبنی بر فوت عارف در دوم بهمن ۱۳۱۲ مشخص می شود که تاریخِ صحیحِ فوتِ وی یک شنبه اول بهمن ۱۳۱۲ بوده است. بر اساس این سند، عارف نه در روز دوشنبه ۲ بهمن که در شبِ دوشنبه (یعنی یکشنبه شب و یکمِ بهمن ۱۳۱۲) بدرود حیات گفته است.
فصل ۷. اشعار به یاد عارف: در این فصل، اشعاری که دربارۀ عارف، به یاد او و در رثا و سوگ او سروده شده جمع آوری شده که برخی از این اشعار، مانند اشعار وحید دستگردی، زنددخت، کامکار فارسی، امیرالشعرای نادری، اشرف الدین حسینی (نسیم شمال) و صابر همدانی برای اولین بار در کتاب منتشر شده است.
فصل ۸. خاطراتی از عارف: در این فصل، خاطراتی که دربارۀ عارف در مطبوعات به چاپ رسیده گردآوری شده است که خاطرات محمدعلی نظام مافی، مشیرهمایون شهردار و علینقی وزیری از آن میان برای اولین بار در این کتاب به چاپ رسیده است.
فصل ۹. نامه های عارف: در این فصل، تعدادی از نامه های عارف که در مجلات گوناگون به چاپ رسیده گردآوری شده است. بررسی دقیق این نامه ها در تحقیق در زندگی و آثار عارف نقش خواهد داشت.
فصل ۱۰. دوستان و معاشران عارف: در این فصل، اطلاعاتی دربارۀ برخی از دوستان نزدیک عارف همچون: شکرالله قهرمانی، سلیمان میکده، علی بیرنگ، علی محمد معمارباشی، سید جلیل اردبیلی، محمدباقر شهیدزاده و سیف آزاد گرد آمده است که اطلاعات ارزشمندی دربارۀ تاریخ درگذشت و زندگی این شخصیت ها به دست می دهد.
فصل ۱۱. عکس ها و تصاویر عارف در مطبوعات: در این فصل، تصاویر و عکس های عارف در مطبوعات در یک جا گرد آمده که بعضی از آن ها همچون چند نقاشی تازه یابی که در روزنامۀ ناهید به چاپ رسیده و یکی از آنها به امضای رسام ارژنگی است و همچنین کاریکاتورهای او که در روزنامۀ ملا نصرالدین نشر شده برای علاقه‌مندان تازگی خواهد داشت. تصویر سنگ قبر افتخارالسلنه در این فصل برای اولین بار، از جمله نکات تازه یاب این فصل محسوب می شود.
کتاب حاضر که در حکم دانشنامه ای دربارۀ عارف قزوینی است، به دلیل ارائۀ اشعار، تصنیف ها و مطالب نویافته و منتشرنشده، در تحقیق در احوال و آثار عارف، تدوین کاملترین زندگینامه و تصحیح کاملترین دیوان وی تأثیر مهم و بسزایی خواهد داشت.
*تهیۀ کتاب به صورت اینترنتی با تخفیف از نشر علم: http://www.elmpub.com/
