اخبار و اسناد قمرالملوک وزیری
در مطبوعات دوران قاجار تا عصر حاضر و آرشیو اسناد ملی
به کوشش مهدی نورمحمدی
تهران: موسسه ماهور، چاپ اول ۱۳۹۹
کتاب حاضر در دو بخش تنظیم شده است: بخش اول اخبار که در آن، هر گونه خبر مرتبط با قمرالملوک وزیری اعم از: اعلان کنسرتها و فروش صفحات گرامافون، خاطرات و نوشته های قمر، برنامه های او در رادیو، خاطرات و نوشته های دیگران درباره وی و اخبار بیماری، مرگ و خاکسپاری قمر از میان روزنامه ها و مجلات عصر پهلوی اول و دوم که برخی از آنها کمیاب و یا دیریاب هستند، گردآوری شده است.
بخش دوم، به اسناد اختصاص دارد که همگی از آرشیو اسناد سازمان اسناد و کتابخانهی ملی ایران استخراج و بازخوانی شده اند.
این کتاب با توجه به ارائه نکات و آگاهی های نو و منتشرنشده، شناخت بیشتری از قمرالملوک وزیری و زندگی و آثار او به دست می دهد و دریچه جدیدی به روی پژوهشگران و علاقه مندانِ این چهره فرهنگی، هنری و اجتماعی عصر پهلوی اول و دوم می گشاید.
در مقدمۀ این کتاب، چنین آمده است: در میان چهره های مشهور موسیقی اصیل ایرانی، اگر بخواهیم از کسانی که موسیقی و هنر خود را با نیکوکاری، کمک به مستمندان و دستگیری از بینوایان درآمیخته اند نام ببریم، بدون شک نام قمرالملوک وزیری در صدر آنان خواهد بود.
قمر سراسر عمر خود را در کمک به طبقات محروم و فرودست گذراند و آنچه از اجرای برنامه های موسیقی اعم از کنسرت، ضبط صفحات گرامافون و اجرا در محافل خصوصی به دست آورد، در طبق اخلاص برای کمک به آنها گذارد.
قمر زنی سخاوتمند و بخشنده بود که از بخشیدن لذت می برد و آرامش می یافت. چه بسیار دخترانی که با کمک او به خانه بخت رفتند، پسرانی که با سرمایه او موفق به ازدواج و تشکیل خانواده شدند، یتیمانی که دستان نوازشگر و مهربان قمر جای خالی مهر پدر و مادر را برای آنان پر کرد و نیازمندانی که قمر کریمانه مددرسان معاش آنان بود.
به گواهی خاطرات مکتوب و شفاهی به جا مانده، قمر نه تنها به محرومین و بیچارگان یاری می رساند بلکه غمخوار و دلسوز حیوانات نیز بود. برای حیوانات آسیب دیده نیز غذا می برد و آنان را تیمار می کرد.
وی این خصلتهای نیک را تا پایان عمر و حتی در روزهای بیماری و نداری نیز حفظ کرد. از این نظر، قمر نه تنها در میان موسیقیدانان بلکه افراد مشهور جامعه هنری ایران نیز یکتا و بیهمتاست.
به جز صفات والای انسانی و اخلاقی، یکی دیگر از ویژگی های ارزنده قمر، حفظ اصالت و شأن هنری است. بدین معنی که در طول سالها فعالیت در عرصه هنر، هرگز از موازین موسیقی فاخر و چهارچوب موسیقی دستگاهی ایران خارج نشد و هیچ گاه به ورطه ابتذال و موسیقی مطربی درنغلتید.
در میان صفحات باقی مانده از قمر، حتی یک نمونه نیز نمی توان یافت که آثار نازل، بی کیفیت و مبتذل اجرا کرده و یا از اشعار ضعیف و سست سود جسته باشد.
قمر به خاطر این ویژگی، مورد ستایش شعرای گوناگون قرار گرفته که در این میان، به تنهایی این شعر استاد جلال الدین هماییمُهر تأییدی بر عیار بالای هنری این بانوی هنرمند محسوب می شود:
ستارگان هنر بس دمیده اند و هنوز شبان تیرۀ عشاق روشن از قمر است
سومین ویژگی مهم قمر، خدمت به اجتماع از طریق هنر و حضور مؤثر در عرصه های اجتماعی است که برای نمونه می توان به اجرای کنسرت به نفع سیل زدگان، حریق زدگان و زلزله زدگان، کنسرت به نفع ساخت مقبرۀ فردوسی و کنسرت به نفع هنرمندان قدیمی همچون شکرالله قهرمانی اشاره کرد.
داشتن صدای خوش در خانوادۀ قمرالملوک وزیری موروثی بود. مادربزرگش خیرالنساء و مادرش طوبی نیز صدایی خوب و دلنشین داشتند. قمر از محافل مذهبی پا به عرصۀ موسیقی گذارد. مادربزرگش که در محافل زنانه در دربار قاجار روضه و مرثیه میخواند، وی را که از کودکی از داشتن پدر و مادر محروم بود با خود به این مجالس می برد که همین مسئله، زمینه ساز آشنایی او با نغمات و گوشه های موسیقی اصیل ایرانی شد و سرانجام نیز وی را به وادی موسیقی مجلسی رهنمون ساخت.
این زمینه مذهبی که از کودکی در ضمیر وی بود، در اواخر عمرش نیز افزایش یافت، به طوری که در مصاحبه ای از آرزوی خود برای رفتن به کربلا سخن به میان آورد. به هیچ وجه نمی توان کتمان کرد که این آرزوی ایام پیری، ریشه در دوران کودکی و حضور در همان محافل مذهبی زنانه دارد.
قمر از واقعیت تلخی که معمولاً در اواخر حیات هنری گریبانگیر افراد مشهور میشود در امان نماند و شهرت و محبوبیت وی به دلیل بالا رفتن سنین عمر، ظهور صداها و چهره های جدید در عرصه موسیقی و اقبال مردم به آنان رو به افول گذارد.
بدین ترتیب، زنی که روزگاری زینت بخش محافل رجال مقتدری چون داور و تیمورتاش بود و هوادارانش دهان وی را با اشرفی پر می کردند، در انزوا، فراموشی و فقر درگذشت.
قمرالملوک وزیری یکی از سرشناسترین چهره های موسیقی اصیل ایرانی است که با وجود شهرت و محبوبیت کم نظیر که بیش از دو دهه به طول انجامید، دربارۀ بعضی از فرازهای زندگی شخصی و هنری وی اطلاعات و دانسته های روشنی در دست نیست و منابع گوناگون حتی در زمان حیات او در این خصوص یکسان سخن نگفته اند. با وجود این که شش دهه از مرگ قمر میگذرد، هنوز نکات مبهم و اظهارات متناقضی درباره او منتشر میشود.
این کتاب کوششی است برای گردآوردن همه اطلاعات موجود در مطبوعات ایرانی درباره قمر.
طراح جلد کتاب: ملیحه محسنی
