رمان پریسا رضا و دنیای ایرانی میان دو کودتا

از کودتا تا کودتا
ماجراهای «باغ‌های تسلی» که در قمصر کاشان ریشه می‌گیرد، طی سال‌های معروف به “بین دو کودتا” (از۳ اسفند ۱۲۹۹ تا ۲۸مرداد ۱۳۳۲) رخ می‌دهد. در آغاز رمان، خبرهایی مبهم از قدرت گرفتن رضا خان به گوش می‌رسد و در پایان، شخصیت‌هایی که مستقیماً در زندگی سیاسی درگیر شده‌اند، از ترس گرفتاری در سرکوب کودتای ۲۸مرداد، کتاب‌ها و کاغذهایی را ته باغی در قلهک آتش می‌زنند.

پیداست که نویسنده برای بازسازی مناظر و فضاها و محافل شهری یا روستایی ایران در نیمۀ نخست سدۀ بیستم زحمت فراوان کشیده است. این بازسازی گاه فقط به لطف مدارک تاریخی صورت گرفته است. پریسا رضا می‌گوید: «من هیچوقت به قمصر یا کاشان نرفته‌ام، اما پدر بزرگ و مادربزرگم از قمصر می‌آیند»… او از تصاویر، فیلم‌های مستند و بخصوص “سفرنامه‌های قدیمی خارجیان” در این راه بهره برده است.

پریسا رضا اولین دستمایه‌های رمان خود را در خاطرات پدر یافته است:

«فکر نوشتن این کتاب از داستان‌هایی شروع شد که پدرم – که در قلهک به دنیا آمده و در آنجا بزرگ شده- از کودکی‌اش حکایت می‌کرد. من بعداً در اطراف این داستان‌ها شروع به “بافتن” کردم و کم‌کم وارد دورۀ بسیار جالبی از تاریخ ایران شدم. دورۀ خاصی است، بخصوص از وقتی که متفقین ایران را اشغال می‌کنند تا کودتای ۲۸مرداد، دورۀ زیبایی است… البته ماجراهای عشقی داستان را خودم ساخته‌ام.»
 
شهامتِ نوشتن به زبان فرانسه
به نظر می‌رسد که پریسا رضا برای نگارش نخستین رمان خود، آن هم به زبان فرانسه، مدت‌ها انتظار کشیده و به تدریج داستان را در ذهن خود پرورده است: «همیشه دلم می‌خواست بنویسم. از رویاهای بچگی است. اما من فرانسه‌زبان نبودم. جرأتِ نوشتن به این زبان، نیاز به زمان داشت و البته وقت‌هایی در زندگی، وقت نوشتن است.»

پریسا رضا به نسلی تعلق دارد که در موج مهاجرت‌های بعد از انقلاب، نه چندان خردسال بود که هیچ خاطره‌ای از زادگاه حفظ نکند و نه چندان فرصتی داشت تا زبان و کشور خود را عمیقاً شناخته باشد. اکثر مهاجران این نسل، برای بازیافتن زبان و فرهنگی که در آن احساس راحتی کنند، از هفت‌خوان هویتی دشواری گذر کرده اند.
پریسا رضا که سه چهار سال بعد از انقلاب، در شانزده، هفده سالگی ایران را ترک کرده، با نگارش رمان اول خود به زبان فرانسه -اما تماماً مسحور تاریخ و فرهنگ ایران معاصر- شاید سرانجام توانسته بر دوران برزخی مهاجرت غلبه کند.

می‌‌گوید: «زبان فارسی من برای نوشتن آنقدرها خوب نیست. به فارسی می‌خوانم اما فضای نوشتنم فضای زبان فرانسه است.»

باغ‌های سبز بعد از ظهرهای کودکی 
مثل همۀ آدم‌های متعلق به این نسل، پریسا رضا نیز ایران کودکی‌هایش را در هیئت دنیایی توصیف می‌کند که برای همیشه از دست رفته و تنها خاطرۀ دلچسب بعد ازظهرهای آرام تابستانی‌اش جایی در عمق ذهن باقی مانده است. 
«بعد از ظهرها، سکوت بر قلهک حاکم می‌شود. سر ظهر، مغازه‌ها و ادارات تعطیل می‌شود. مردم به خانه می‌روند، ناهار می‌خورند و بعد هم خواب مقدس بعد از ظهر. بزرگ‌ترها به رغبت و بچه‌ها به زور. حتی حیوانات خانگی هم از آنان دنباله‌روی می‌کنند»…

رمان «باغ‌های تسلی» (یا تسلا) با شرح زندگی یک زوج روستایی قمصری که به تهران مهاجرت می‌کند، و سپس با حکایت زندگی پسر پراستعداد آنان که در پایتخت به فعالیت سیاست کشیده می‌شود، تاریخ اجتماعی سه دهۀ ایران را مرور می‌کند.

نگاه پریسا رضا بر تحولات این جامعه، بیشتر بر اختلافات شدید طبقاتی و فرهنگی خیره مانده است. او می‌گوید: «به نظر من کسانی که زمانی در ایران “با‌سواد” به حساب می‌آمدند، شدیداً تحت تأثیر غرب و اروپا بودند و سنت‌های ایران را به کلی کنار گذاشته بودند. از طرف دیگر،  ارزش آدم‌های “بی‌سواد” هم در این جامعه به شدت افت کرد. در نتیجه شکاف بزرگی میان این دو طبقه ایجاد شد. این شکاف اجتماعی برای من مسئلۀ بسیار مهمی است. ما بهای سنگینی برای آن پرداخته‌ایم.»

آقای تبرک، شخصیت درس‌خوانده و “مصدقی” رمان «باغ‌های تسلی»، پس از وقوع کودتا از رفتار خود و هم‌فکرانش انتقاد می‌کند که «می‌گویم “ما ایرانی‌ها”… اما من چه می‌دانم همۀ ایرانی‌ها چه می‌خواهند؟ من هم وقتی می‌خواهم ایران را تصور کنم، ناخواسته و خود به خود هشتاد درصد آنان را از ذهنم پاک می‌کنم.»… «کوکب، مثل همۀ کلفت‌های باادب در درگاه در نشسته، چادرش را روی صورتش کشیده و ساکت گریه می‌کند. آقای تبرک به خود می‌گوید: او هم ایرانی است اما ما هیچوقت به این فکر نیفتادیم که نظر او را در بارۀ همۀ این چیزها بپرسیم.»

پریسا رضا که به گفتۀ خود مشغول نگارش جلد دوم رمان است می‌گوید طبعاً در قسمت آینده، خاطرات و تجربیات شخصی‌اش بیشتر دخیل خواهد بود. جلد دوم، دورۀ بعد از ۱۳۳۲ را تا حوالی انقلاب می‌پوشاند.

انتشار رمان پریسا رضا  با انتشار چند کتاب دیگر از نویسندگان زن ایرانی به زبان فرانسه مصادف شد. این آیا تصادفی است؟ پریسا رضا چندان تأکیدی بر این نکته ندارد و تنها توجیهی که با تردید مطرح می‌کند اینست که «می‌گویند در حال حاضر زن‌ها خیلی بیشتر از مردها کتاب می‌خوانند. شاید به همین دلیل باشد که بیشتر می‌نویسند.»

مشخصات کتاب:

.LES JARDINS DE CONSOLATION, Parisa Reza, Gallimard 2015, 308 p., 21€

*ترجمه‌ها از رادیو بین‌المللی فرانسه است و الزاماً نمایندۀ سلیقۀ نویسنده نیست