فرهنگ سنگـلاخ از نوشته های بسیار ارزشمند میرزامهدی خان استرآبادی است.
شاید پس از دیوان لغات الترک محمود کاشغری، این کتاب یکی از بهترین فرهنگ های زبان و ادب ترکی باشد؛ اثری از میرزا مهدی خان استرآبادی منشی الممالک نادرشاه افشار که در سال ۱۱۷۲ و یا ۱۱۷۳ تألیف شده است و محور آن مشکلات لغات آثار ترکی امیر علیشیر نوایی است.
این کتاب در سه بخش اصلی سازه بندی شده است:
بخش نخست که مؤلّف به آن نام «مبانی‌اللغه» داده است، شامل مقدّمه‌ای در معرّفی خود و علت تألیف و سپس بحث مفصّلی در دستور زبان ترکی چاغاتایی (جغتایی) منقسم به قسم‌هایی با عنوان‌های مبناء، باب، قاعده و جز آن است.
بخش دوّم، متن اصلی کتاب سنگلاخ است که مؤلف آن را در واقع به صورت یک لغتنامه‌ی ترکی به فارسیِ گسترده، نگاشته است.
و بخش سوّم، عنوان «تذییل» دارد و عبارت از فرهنگ لغات و عبارات عربی و فارسی به کار رفته در آثار نوایی (دیوان‌های ترکی و محبوب‌القلوب) است که به نظر مؤلّف از سوی لغت‌نویسان قبلی توضیحات کافی در باب آنها داده نشده بود.
سنگلاخ دارای ۶۰۰۰ لغت است و ۲۵۰۰ بیت شعر و جمله‌ی ترکی در آن آمده است. از پژوهش‌های انجام گرفته بر روی این کتاب می‌توان به تحقیقات دنیسن راس، ژانوس اکمن، گرارد کلاوزن و کارل منگس اشاره کرد.
نسخه‌های به کار رفته در این اثر:
– نسخه‌ی مجلس که در سده‌ی سیزهم هجری به خط نسخ و نستعلیق از روی متن اصلی استنساخ شده است.
– نسخه‌ی دانشگاه تهران که دارای نسخی زیبا و خواناست.
– نسخه‌ی چاپ تکثیری بسیم آتالای
– نسخه‌ی چاپ تکثیری کلاوزون
نویسنده در مقابله نسخه‌ها هیچ یک را اساس قرار نداده بلکه هر مورد ضعیف از هر کدام از آنها را به عنوان نسخه بدل به پاورقی برده است.
این فرهنگ گسترده در سه جلد منتشر می‌شود:
جلد اول- بخش مبانی اللغه و تمامت حرف الف را تا حرف ت
جلد دوم- بقیه حروف از حرف ج تا حرف ی و نیز بخش تذلیل
جلد سوم- شرح حال امیرعلیشیر نوایی و میرزا مهدی خان استرآبادی، دستور زبان ترکی جغتایی، معرفی آثار نوایی، سنگلاخ و مباحث دیگر به همراه نمایه‌های گوناگون و فهرست الفبایی سرواژه‌ها، اشعار و عبارات، معانی لغات دشوار متن کتاب و …
این کتاب از سوی انتشارات اختر در تبریز در سال ۹۳ با مقدمه، مقابله و تصحیح حسین محمدزاده صدیق منتشر شده است.
