عبدالحسین آذرنگ
مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
صبح روز ۱۴ مهر ماه ۱۳۹۴، مراسم سومین دورۀ جایزۀ استاد ایرج افشار به پایان نامه های برتر در رشتۀ علم اطلاعات و دانش شناسی (=اطلاع رسانی و کتابداری) در مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد. یکی از دو پایان نامه برتر موضوع پژوهش در نشر را انتخاب کرده بود.* آنچه در زیر می خوانید متن سخنرانی دکتر عبدالحسین آذرنگ در این مراسم است.
حضار گرامی، خانم ها، آقایان،
انتخاب پایان نامۀ پژوهشگری جوان در زمینۀ نشر از سوی داوران جایزۀ استاد ایرج افشار به چند دلیل از دیدگاه مسائل این حوزه اهمیت دارد که به آنها اشاره خواهم کرد.
نشر پس از فنّاوری های الکترونیکی در سال های اخیردستخوش تحولی بزرگ شده است. ما ناگزیریم سازگاری های لازم را با این تحول انجام بدهیم، وگرنه مشکلات نشر ما تشدید خواهد شد. اجازه بدهید تاریخچۀکوتاهی عرض کنم، شاید به شناختن مشکل کنونی کمک کند. نشری که محمل آن فّناوری چاپ بود، از دورۀ عباس میرزا قاجار در ایران آغاز شد و جز دو سه نهاد دولتی که از زمان او تا انقراض قاجاریه بر نشر آثار مربوط به خود نظارت داشتند، نشر عمومی را دو نهاد اصلی در دست گرفتند: کتابفروشان و چاپخانه ها. چاپخانه هایی که نسخۀ دستنوشت را از پدیدآورنده تحویل می گرفتند و چند صد یا چند هزار نسخۀ چاپی تحویل می دادند. چه محصول چاپ سنگی و چه محصول چاپ سربی، نشر را به تکثیر اثر فرو می کاستند. در واقع اگر در آن دوره فی المثل دستگاه تکثیر می بود، مثل زیراکس، دیگر نیازی به چاپ به آن طریق نبود.
کتابفروشی هایی که در کنار فروش کتاب، به انتشار هم دست می زدند، معمولاً با چند دستور ساده به چاپخانه، نقشی را به عهده می گرفتند که بیش از نقش سرمایه گذار و بانی و واسطه نبود. در نتیجه کتابفروش ها هم فقط عمل تکثیر با واسطه را انجام می دادند و آنچه به آن «ارزش افزوده»ی نشر می گویند، یعنی حاصل تخصص های علمی، فنّی، فرهنگی، هنری، مدیریتی، مخاطب شناسی، کاربردشناسی و بسیار چیزهای دیگر، به اثر افزوده نمی شد. تکثیر به هر شیوه ای و به کمک هر نوع فنّاوری، تولید نیست. تکثیر اثر، تکثیر کتاب، تولید اثر و تولید کتاب نیست.
نشر؛ موضوعی بدون دانشگاه و محقق
بر اساس همین تفاوت، نشری که از عصر قاجار به عصر بعد انتقال یافت، تا تحولات دهۀ ۱۳۳۰ شمسی، که نخستین موسسه های انتشاراتی سامان مند در ایران تاسیس شدند، نشر تکثیری باقی ماند. در همان دهه، به ویژه از نیمۀ دوم آن دهه و در دهۀ ۱۳۴۰ش، که بنا به آمارها شمار ناشران به سرعت افزایش یافت و تولید کتاب در ۱۳۴۹ شمسی به میزانی رسید که در تاریخ نشر ایران از آغاز تا آن سال بی سابقه بود، دانش فنّی نشر باز هم تکثیری باقی ماند. دانش و تخصص نشر از راه سامانۀ آکادمیک به جامعه راه نمی یافت ـ هنوز هم از این راه به جامعه راه نمی یابد. دانشگاه ها که از دهۀ ۱۳۴۰ شمسی در حال رشد و توسعه بودند و رشته ها و گروه های آموزشی تازه تاسیس می کردند، هیچ کدام نشر را در برنامۀ آموزشی خود قرار ندادند، حتی رشتۀ کتابداری که حالا اسمش را گذاشته اند دانش شناسی، و اطلاع رسانی که نامش را به علم اطلاعات تغییر داده اند، و رشتۀ ارتباطات که به آن هم پیشوند و پسوندهایی اضافه یا از آنها کم شده است، نه نشر را جزو مباحث خود قرار دادند، نه استادی برای تدریس مباحث نشر داشتند، نه استاد و پژوهشگری در این زمینه تربیت کردند، و نه واحد دیگری در کشور وجود داشت که تحولات نشر را رصد کند، یا دانش فنّی و تحولات نشر را به داخل انتقال دهد.
نشر رومیزی ضربه ای ناگهانی بود
تا جایی که من توانسته ام دنبال کنم، ضربۀ ناگهانی به نشر در کشورهای جهان سوم از دی.تی.پی آغاز شد، فنّاوری «دسک تاپ پابلیشینگ» که برابر فارسی نه چندان خوشایند آن «نشر رو میزی» است. مدت کوتاهی پس از رواج رایانه های شخصی، تولید نرم افزارهای پردازشگر و دستگاه های چاپگر، این امکان فراهم آمد که همه یا بیشتر کارهایی که در یک موسسۀ انتشاراتی و در یک چاپخانه انجام می شد، منتقل شود روی یک میز کار. نشر رومیزی به سرعت بر ساختارهای موسسات انتشاراتی، بر نگارش، ویرایش، آماده سازی آثار، چاپ، پخش، رابطۀ میان ناشران و ویراستاران و کتاب آمایان تاثیر گذاشت و زمینه را برای تحولات گسترده تری فراهم ساخت.
به لحاظ اینکه سال هاست مسائل نشر را دنبال می کنم، در اوایل دهۀ ۱۳۷۰ش، شاید بیست و دو سه سال پیش در مجلسی در بارۀ نشر رومیزی صحبت کردم و به سیاستگذاران و برنامه ریزان نشر آغاز تحولی را هشدار دادم. صحبت هایم در آن نشست، لبخندهای معناداری را بر لب عدۀ زیادی از حضار پدیدار کرد. از پشت تریبون می دیدم. البته حرمتم را نگاه داشتند که واکنش دیگری نشان ندادند.
چند سال نگذشت که با گسترش شبکۀ اینترنت، کاربردهای نشر رومیزی به ویژه در نقاط دور از دسترس و نیازمند به اطلاعات و انتشارات آشکار شد، اما ما چند سال زمان ارزشمند را از دست داده بودیم، آن هم دوره ای را که می توانستیم با هزینۀ بسیار کمتری زیرساخت های لازم را برای نشر دستخوش تحول ایجاد کنیم. چندین نشستی هم که با بزرگان نشر داشتیم، به نتیجه نمی رسید، چون بدون بینش علمی و دانش فنّی پایه در هر رشته ای امکان آینده نگری و ترسیم کردن چشم اندازهای آینده نیست.
نشر دیجیتال
به هر حال، امواج پی در پی که حاصل تحولات در زمینه های اطلاعات، ارتباطات، الکترونیک بود، همراه با ضرورت هایی که در عرصه های آموزش، پژوهش، اقتصاد، بازرگانی، مدیریت و برنامه ریزی، تولید، حمل و نقل، محیط زیست و بسیاری زمینه های دیگر از اواخر سدۀ ۲۰ احساس شد و اکنون هم بیش از آن سال ها احساس می شود، همراه شد و نشر را ناگزیر به پذیرش تحول کرد. آنچه اکنون با عنوان نشر الکترونیکی، نشر چند رسانه ای، نشر دیجیتال، نشر غیر کاغذی و با چند عنوان دیگر نامیده می شود، مکمل کتاب کاغذی است. کسانی که با اثر کاغذی معاشقه می کنند، اطمینان داشته باشند که این موجود نازنین از میان نخواهد رفت، آمارهای ۲۰ سال گذشته هم این را نشان می دهد، اما انباشت، جا به جایی و بازیافت متن الکترونیکی که فاصله های زمانی و مکانی، مانع های جغرافیایی و مرزی، هزینه های سنگین، مشکلات دسترسی، و بسیاری چیزهای دیگر را از مراحل نشر حذف کرده است، به سمتی در حرکت است که اگر به تحولات حال و آیندۀ آن توجه نکنیم، ناگزیر خواهیم شد تاوان های سنگین تری بپردازیم.
پژوهش در نشر
هیات داوران جایزۀ استاد افشار با اعطای جایزه به پایان نامه ای ارزشمند در زمینۀ نشر این گام را برداشته است که مبحث نشر را در شمار موضوع های مشمول جایزه قرار داده است. این جایزه شاید شماری از پژوهشگران با انگیزه و جوان ما را برانگیزد که به پژوهش در زمینۀ نشر روی آورند، زمینه ای که هیچ یک از بنیادهای اصلی اش در ایران تا کنون موضوع پژوهش جدّی نبوده است. پذیرفته شدن این پایان نامه در گروه آموزشی علم اطلاعات و دانش شناسی با نظارت استادانی که حتماً به موضوع نشر توجه داشته اند، شاید این نوید را بدهد که این گروه ها به غفلت سالیان گذشته پایان بدهند و توجه کنند که سیر نشر تا این نقطه و مسائل تولید محتوا که نشر با آن رو به رو و درگیر است، نکته ای نیست که بتوان در برنامه های آموزشی شان نادیده بگیرند و بازهم به تربیت استاد و دانشجو بی اعتنا بمانند.
توجه داوران و استادان به این موضوع این نوید را هم با اتحادیۀ ناشران می دهد که تلاش های آن نهاد در شاخۀ آموزش بدون همراه و یاور نیست. حتی یک پژوهش درخشان هم از ظرفیت هایی خبر می دهد که می توان در راه نشر بی آموزش و پژوهش و نیازمند به روش، نگرش، تامل و تحلیل و خروج از وضعیتی گرداب وار به کار گرفت.
همه یا شاید غالب کسانی که در این مجلس حضور دارند، عمیقاً حس می کنند که حیات معنوی ما از هر سو که بنگریم به نشر وابسته است. هر تحولی در نشر براین حیات معنوی تاثیر می گذارد. امیدوارم توجه و کوشش درخور تقدیر پژوهشگر جوان ما نوای زنگی باشد هم هشدار دهنده و هم نوید بخش.
پاینده باد تلاش در راه هشیاری و آگاهی.
—————————–
*سپیده فهیمی فر برای پایان نامه خود با موضوع «طراحی مدل نشر کتاب درسی الکترونیکی دانشگاهی در ایران» در دانشگاه تهران (با راهنمایی دکتر محمدرضا وصفی) و سعیده اکبری داریان برای پایان نامه خود با موضوع «بررسی کارکردپذیری پیشینه‌های مستند مارک ایران براساس مدل‌های ملزومات کارکردی دادههای مستند و ملزومات کارکردی دادههای مستند موضوعی» در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات (با راهنمایی دکتر فهیمه باب الحوائجی) به عنوان برگزیدگان این دوره معرفی شدند. – ایران آنلاین
