فتوت نامه ها و رسائل خاکساریه
گردآوری، تصحیح و تألیف: مهران افشاری
تهران: چشمه، چاپ اول ۱۳۹۴
۵۴۰ صفحه، ۳۵۰۰۰تومان
فتوّت، از جمله مفاهیم کلیدی در عرفان و تصوّف محسوب می شود، مفهومی که نه تنها عامه مردم، بلکه قاطبه اهل نظر، عرفا و صوفیّه را نیز به خود معطوف ساخته است. به سبب همین بذل توجه که از دیرباز نسبت بدان صورت گرفته کتب و رسائل بسیاری در این زمینه، به رسته تألیف در آمده است. اما جالب آنکه با وجود چنین اهمیتی کمتر نام های بزرگ و معروف به عنوان نویسنده این قسم رسائل مطرح شده اند. محتوای فتوت نامه‌ها از منش، عقاید، قوانین و آداب جوانمردان و همچنین اصناف پیشه ور و باورها و آداب خاکساریه سخن می‌گوید. از آنجا که فتوت‌نامه‌ها به طور غالب اثر مردم عادی و از طبقه فرودست و پیشه‌ور بوده در گذر تاریخ ناشناخته مانده اند. البته چند رساله خطی وجود دارد که فتوت نامه‌های منظومی منسوب به عطار نیشابوری به شمار می‌آمده اند، اما بعدها محققان در درستی این قول تردید کرده و آن را نادرست شمرده اند. به هر روی در این بین البته می توان به چند اثر اشاره داشت که مولفانی نام‌دار داشته کسانی که خود در زمره صوفیان و اهل عرفان بوده اند. فتوت نامه عبدالرزاق کاشانی، فتوت نامه میرسیدعلی همدانی و فتوت نامه سلطانی نوشته ملاحسین واعظ کاشفی و … از این جمله آثار محسوب می شوند.
کتاب «فتوت نامه ها و رسائل خاکساریه»(سی رساله) مجموعه ای از سی فتوت نامه و رساله است که در باب منش، عقاید و آداب و رسوم جوانمردان نوشته شده است. اثری ارزنده که به تازگی نشر چشمه به بازار فرستاده است. اثر حاضر بیش از یک دهه پیش، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده بود و عدم تجدید چاپ آن در سالهای اخیر آن را به اثری نایاب بدل ساخته بود که خوشبختانه با حروف چینی تازه و صفحه آرایی نو و کتاب پردازی آراسته نشر چشمه دوباره در اختیار علاقه مندان و پژوهشگران حوزه مطالعات علوم انسانی قرار گرفته است.
کتاب مزین است به یادداشتی بسیار کوتاه از استاد عبدالحسین زرین‌کوب که یادگار چاپ نخست آن است. از آن روزگار نویسنده دو جلد دیگر از این مجموعه را به همت نشر چشمه به بازار داده است: «چهارده رساله درباب فتوت و اصناف» و «سی فتوت نامه دیگر» و حالا با چاپ تازه جلد نخست این مجموعه کامل می شود. مهران افشاری نویسنده کتاب از این فرصت برای مرتفع ساختن غلط هایی که در چاپ اول به کتاب راه یافته بود و اصلاحاتی در مقدمه کتاب بهره برده و همچنین پیوست ها و یادداشتهایی نیز بر آن افزوده است.
متن کتاب حاضر را سی رساله و پیوست هایی که در انتهای کتاب آمده و حاصل فهرست نویسی کامل در زمینه اشخاص، کتابها، اشعار، احادیث، اصطلاحات و… است، تشکیل می دهد. این پیوست‌ها و فهرست‌ها به مراجع و ماخذ، آیات کریمه قرآن مجید، فهرست احادیث و روایات، اشعار، اعلام، جایها، شهرها و کتابخانه‌ها و مراکز تحقیقاتی، ملل و نحل، قبایل و امم، رساله‌ها، مجله‌ها و کتابها، مصطلحات و واژگان اختصاص دارد. فهرست توضیحی موضوعات نیز در پایان کتاب درج شده است. اما کتاب علاوه بر دیباچه های نوشته شده بر چاپ های اول و دوم که در نویسنده در آنها به شرح دلایل و چند و چون مراحل تالیف و انتشار این پژوهش ها پرداخته، از مقدمه ای مفصل نیز برخوردار است. این مقدمه که از نقاط قوت کتاب محسوب می شود در سه موضوع بحث می کند: «آیین جوانمردی از دیر باز تا عصر حاضر»، «تاثیر منش عیاری در تصوف» و «جوانمردی و قلندری و فرهنگ عامه ایران».
مهران افشاری با تکیه بر اسناد و مدارکی که برای این پژوهش از کتابخانه های داخلی و خارجی گردآوری کرده، ابتدا تعریفی از فتوت و جوانمردی ارائه می کند و سپس به دسته بندی آنها پرداخته از “جوانمردانِ سیفی” یعنی اهل شمشیر و “جوانمردیِ قولی” یعنی اهل قلم و سخن، یاد می کند و نشان می دهد که چگونه آیین عیاری یا جوانمردی در ایران به قلندران و خاکساری انجامید، و نفوذ و تأثیر عیاری در تصوف چه اندازه بوده است و رابطه جوانمردی با آیین ملامتی چگونه بوده است. پس از اینها به اهمیت جوانمردان و قلندران و خاکساران در تاریخ اجتماعی ایران می پردازد. چنان که در دیباچه کتاب آمده، نویسنده با توجه به راهنمایی و پیشنهادهای استاد زرین‌کوب مقدمه بسیار مفصل اولیه کتاب را بازنویسی و با رویکردی توأم با ایجاز تحریری نو از آن ارائه کرده است.
مهران افشاری رساله های منتشر کرده در این کتاب را با استفاده از نسخه های خطی موجود در ایران و خارج از ایران تصحیح کرده است. رساله ها به دو بخش تقسیم می شوند: «فتوت‌نامه‌ها» و «رسائل خاکساریه». بخش فتوت نامه ها، ۱۷ رساله و بخش رسائل خاکساریه نیز از رساله هجدهم تا سی ام را در بر می گیرد.
———————-
*با ویرایش و تلخیص
