حمیدرضا قلیچ خانی
میراث مکتوب
کتاب «خوشنویسی و کتاب آرایی» اثر آقای غلام رضا راهپیما در اوایل سال ۱۳۹۴ در انتشارات کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی منتشر شده است.
کتاب در ۱۶ فصل تنظیم شده و مهمترین کاستی کتاب، آشفتگی در شالوده و بنیاد پژوهشی یا همان فصلبندی است و همین اشکال سبب بروز اشکالاتی دیگر مانند تکرار مطالب در فصول و بخشهای گوناگون و عدم ارتباط برخی از فصول با عنوان کتاب شده است.
این نقد پس از معرفی کتاب و نویسنده، در دو بخش به «اشکالات صوری» و «اشکالات محتوایی» اثر میپردازد. تکرار و آشفتگی مطالب بویژه در شرح اصطلاحات و عدم ذکر منبعِ تعاریف، مستند بودن کتاب را خدشه دار کرده است و زیاده روی در آوردن تصاویر برای برخی مفاهیم و آشفتگی زیرنویس آنها از دیگر کاستیهای کتاب بشمار میرود.
درآمد
«خوشنویسی و کتاب آرایی» دارای ۳۶۶ صفحه و ۳۹۸ تصویر است و در قطع رحلی و چاپ چهار رنگ انتشار یافته است. مؤلف کتاب، آقای غلامرضا راهپیما بنا بر دستخط دو استاد که در آغاز کتاب آورده اند، در سال ۱۳۷۶ مع الواسطه و بدون واسطه از آثار و روش استاد فضائلی پیروی مینموده و در سال ۱۳۹۲ در کلاس استاد صمدی، خط نسخ و ثلث را به درجات بسیار خوبی رسانده است.
در اینجا به بررسی نکات فنی چاپ و صحافی کتاب نمیپردازم، چراکه کتاب از نظر کاغذ، چاپ و صحّافی از کیفیتی معقول برخوردار است و ناشر در بخش فنی و تولید، تلاش خود را برای حفظ کیفیت اثر بکار گرفته است. در شناسنامۀ کتاب افزون بر «مدیر هنری و گرافیک»، «ناظر هنری» و «ناظر فنی» عنوانی نو و جالب به چشم میخورد: «فنون هنری» که در مؤسسه فرهنگی هنری قرآن و عترت کاتبان ماندگار وحی انجام شده است و این اصطلاح برای اهل کتاب چندان آشنا نیست.
مؤلف در ص ۲ و ۳ بیان کرده که این اثر برای علاقه مندان رشته های مختلف دانشگاهی است و ایشان برای فهم مطلبی مبهم حتی به کشورهای دور دست هند، چین و آسیای صغیر سفر کرده اند. گرچه آسیای صغیر همان ترکیه است و ترکیه و هند را نمیتوان چندان دور دست خواند! همچنین شایسته بود تا در مقدمه یا دیباچۀ کتاب، از پژوهشهای مشابه که تقدّم فضل و فضل تقدّم دارند، یاد شود و خوانندگان با پیشینۀ این دست از آثار و نمونه های موفق آن آشنا شوند و این توهّم برای خوانندگان ایجاد نشود که کتاب حاضر، تألیفی بیسابقه و دست اول است.
اشکالات صوری:
از آنجا که مخاطبان این اثر، علاقه مندان خوشنویسی و هنرهای ایرانی هستند، طبیعی است که توقّع داشته باشند تا دست کم، بخشهای خوشنویسی کتاب، از کیفیت مطلوبی برخوردار باشد. برای نمونه واژۀ «خوشنویسی» در عنوان کتاب و عناوین فصول ۱، ۱۱ و ۱۴ از نظر عیار خط و همچنین رسم الخط، یکدست نبوده و گاه پیوسته (خوشنویسی) و گاه منفصل (خوش نویسی) نوشته شده است. در اینجا برخی از سهوهای راه یافته به کتاب، انتخاب شده و معرفی می‌شود.
۱ – ارجاعات. ارجاعات کتاب را به چند دسته میتوان تقسیم کرد:
الف) شرح اصطلاحات. بسیاری از واژگان و اصطلاحات تخصصی بدون ذکر منبع شرح و معنا شده است؛ اگر این نکته سهواً رخ داده باشد، ناروا و چنانچه به عمد روی داده باشد، ناپسند است. تنها از ص ۳۳۸ تا ۳۴۱ حدود ۶۰ اصطلاح تخصصی، شرح و معنا شده است در حالی که حتی به یک کتاب یا مقاله ارجاع نشده است. نمونۀ دیگر در ص ۲۳۷-۲۳۶ در شرح «جدول دوله»، «جدول مثنی»، «جدول مرصّع» و «جدول زنجیره» است که اشاره ای به منابع مورد استفاده نشده است و در نتیجه خواننده تصوّر میکند که این اصطلاحات را مؤلف کتاب شرح و معنا کرده است؛ در حالی که بیشتر این واژگان پیشتر در واژه نامۀ «گلستان هنر» و رسالاتی که در «کتاب آرایی در تمدن اسلامی»، «رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته» تصحیح شده اند و همچنین در «فرهنگ زرافشان» به تفصیل بیان شده اند.
کاستی دیگر این است که بسیاری از این اصطلاحات دو یا چند بار با عباراتی مشابه و در فصولی گوناگون توضیح داده شده اند. مثلاً «قلمدان» و «قطّاعی» که خود فصلی مستقل دارند، دوباره در ص ۳۳۸ معنا شده اند. همچنین اصطلاحات «تذهیب»، «ترصیع» و «تشعیر» که در فصل ۱۱ بیان شده اند و دوباره در فصل واژگان به همان شکلِ تکراری شرح و معنا شده اند.
ب) پاورقیها. ذکر منبع در پاورقیها کاملا یکسان و منظم نیست. مثلاً در ص ۹۱ منبع به صورت: «صیرفی، گلزار ص» ذکر شده و نه تنها شمارۀ صفحه یاد نشده، نام رساله «گلزار صفا» هم به درستی گزارش نشده است. در پاورقی ۲ ص ۷ آمده است: «رسالۀ عبدالله صیرفی، ص ۲۵۱ به نقل از رسالۀ جعفر بایسنغری» و خواننده با مراجعه به کتابنامه، نمیتواند هیچ یک از این دو رساله و مشخصاتشان را بیابد. همچنین است پاورقی ص ۱۵ «جزوۀ خط شیخ علاء الدین سرومری، به نقل از صبح الاعشی» که با مراجعه به کتابنامه، هیچ ذکری از این منابع یافت نمیشود.
پاورقیها حتی در یک صفحه نیز از یکدستی برخوردار نیستند. در ص ۹۳ یک منبع به دو صورت ذکر شده است: «کاغذ در زندگی، افشار، ص ۹۸» و «کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی، ص ۹۹» و در همان صفحه «الفهرست ابن ندیم، ص ۲۳» و «درّۀ نادره، ص ۵۸» یکی با نام و یکی بی نام مؤلف آمده است. این بی نظمی به سراسر پاورقیها راه یافته است.
نکتۀ دیگر در ارجاعات، اشاره به نقل قول کتابی از منبعی دیگر است. اگر این نکته به درستی صورت گیرد، از نظر امانتداری در پژوهش بسیار پسندیده است اما در پاورقیها، بیان این نقل قولها نادرست انجام شده است؛ برای نمونه در پاورقی ۳: «کتاب آرایی در تمدن اسلامی، ص ۳۸۱ به نقل از نصاب صبیان» در حالی که باید نوشته شود: «نصاب الصبیان به نقل از کتاب آرایی در تمدن اسلامی، ص ۳۸۱» و نمونه های نادرست دیگر مانند: ص ۳۳۳ پاورقی ۱ و ۲: «کتاب آرایی در تمدن اسلامی به نقل از تاریخ عرب، ص ۵۴۰» و «کتاب آرایی در تمدن اسلامی به نقل از مونس الاحرار، ص ۱۱۹۶»
۲ – زیرنویس تصاویر: شرح تصاویر از نظم چندانی برخوردار نیست. تصاویر ص ۳۳۹ تا ۳۴۲ نمونه ای از این بی نظمی را به خوبی نشان میدهد:
ص ۳۳۹، تصویر ۳۹۳: نوع خط، نام کاتب، دورۀ اثر
ص ۳۴۰، تصویر ۳۹۴: نوع خط، نام متن، سال کتابت
ص ۳۴۱، تصویر ۳۹۵: نوع خط، نام متن، دورۀ اثر
ص ۳۴۲، تصویر ۳۹۶: نوع خط، نام کاتب، سال کتابت
ص ۳۴۲، تصویر ۳۹۷: نوع خط، نام کاتب
و در هیچ یک از این تصاویر به «محل نگهداری آثار» اشاره نشده است و از این رو خواننده نمیتواند اعتمادی کامل به تصاویر داشته باشد و در پژوهشهای دیگر به آنها ارجاع دهد.
در زیرنویس بسیاری از تصاویر، امانتداری در یاد کردن منبع و مأخذ تصویر رعایت نشده است؛ همچون تصویر ۱۱ (قط زدن قلم) که تصویر دست اینجانب در حال آموزش قط زدن است. شرح تصاویری که مربوط به موزه ها و کتابخانه های خارج از کشورند و از کتابها و پژوهشهای غیر فارسی برداشته شده است، به استاندارد نزدیک است و از دقت بیشتری برخوردارند. این نکته نشانگر دسترسی مناسب مؤلف به بسیاری از منابع منتشر شدۀ غیر بومی است.
۳ – کتابنامه. برخی از منابع مورد استفاده در متن همچون «کتاب شناسی نسخه های خطی»، «فرهنگ اشعار صائب» و «صبح الاعشی» در کتابنامه یاد نشده است؛ این نکته یا سهو است که برای خواننده قابل قبول نیست و یا به این جهت رخ داده است که مؤلف از منابع دیگری که این استناد را داشته اند، بهره مند شده و به اصل آثار دسترسی نداشته است و در این موارد هم میبایست با عبارت «به نقل از» به متن مورد استفادۀ خویش اشاره میداشت.
کاستی دیگر این است که مؤلف در فصل ۱۶ کتاب (واژگان) از منابع بسیاری بهره مند گشته و از آنها در کتابنامه یاد نکرده است و این توهّم را برای خواننده باقی گذاشته است که آیا مؤلف محترم با منابع معتبر معاصر ناآشنا بوده است و یا ذکر آنها را لازم ندانسته است. از جملۀ این منابع «فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته» است که دو دهه پیش از این منتشر شده و اساس شکل گیری و تألیف این فصل بوده است.
مؤلف با وجود دهها پژوهش عمیق فارسی و عربی که دربارۀ «ابن مقله» انتشار یافته، منبع خود را منحصر به کتابی از آقای دکتر علی اکبر ولایتی کرده است. نمونۀ دیگر رسالۀ «آداب المشق» از باباشاه اصفهانی است که نسخۀ یگانه اش به خط باباشاه به همت نشر پیکره در سال ۱۳۹۲ انتشار یافته اما مؤلف آن را از منبعی بواسطه نقل کرده است.
۴ – نیاز به ویرایش. رسم الخط کتاب یکسان نیست؛ برای نمونه در ص ۳۱ «ی» اضافه به دو شکل در کلمات:«تهیۀ» و «شیره ی» بکار رفته و در ص ۲۳ «موزه خط و کتابت» بدون «ی» اضافه آمده است.
استفاده از پرانتز معنای خاصی ندارد؛ برای مثال در ص ۳۱ پس از واژۀ «سیاه» در پرانتز (مشکی) آمده است و در همان صفحه بسیاری از جملات بدون دلیل خاص در پرانتز جای گرفته است، ص ۳۱، سطر ۶ و سطر ۱۱ و سطر ۱۹ و سطر۲۳.
اغلاط تایپی کتاب کم نیست که به چند نمونه بسنده می‌شود: ص ۲۸: قائم به جای «قاتم»؛ همچنین پاورقی ص ۳۰: سطر السطور به جای «صراط السطور»
اشکالات محتوایی:
یکی از حساسترین ارکان پژوهشهایی از این دست، دقت و نظم در فصل بندی و به عبارتی «فهرست مطالب» است. از این روست که در پایان نامۀ دانشجویان، هنگامی که استاد راهنما بر موضوع مورد بحث اشراف داشته و دانشجو را با دقت در فصل و بخشبندی رساله اش یاری میکند، نتیجۀ پژوهش بسیار دقیق و عمیقتر می‌شود. رییس وقت کتابخانۀ مجلس شورا در مقدمه ای که بر این اثر نوشته است، این کتاب را «کشکول جامعی از اسباب و ابزار و ارکان و ابواب مختلف و مراحل خلق یک اثر هنری» خوانده است و خوانندۀ تیزبین با نگاهی گذرا درمییابد که با کشکولی آشفته مواجه شده است.
کتاب دارای ۱۶ فصل است:
- ابزار و مواد خوشنویسی
- مرکّب
- قلمدان
- کاغذ
- کاغذهای الوان
- کاغذهای ابر و بادی (ابری)
- کاغذهای آهارمهره
- قطع و اندازۀ کتاب
- قطاعی (کاغذ بری)
- روش به کار بردن طلا
- همنشینی نقش و تذهیب در خوشنویسی
- قطعه سازی
- جلد سازی
- اصول و قواعد خط و خوشنویسی
- نگهداری، حفاظت و مرمّت اسناد و نسخ خطی
- واژگان
بنابر این بهتر بود تا کتاب دو فصل کلان «خوشنویسی» و «کتاب آرایی» داشته باشد؛ سپس در ذیل هر یک از فصول، به تاریخ، ابزار و تکنیکهای خوشنویسی و کتاب آرایی پرداخته شود.
چند نمونه از پریشانی در فصلبندی کتاب به این شرح است:
الف. فصل اول مربوط به ابزار و مواد خوشنویسی است و خواننده توقّع دارد تا با قلم، قلمدان، مرکب و کاغذ آشنا شود اما متوجه می‌شود که در این فصل تنها قلم و قلم تراش معرفی شده و مرکّب و قلمدان و کاغذ، دارای فصولی مجزّا هستند.
ب. عجیب است که ۴ فصل از کتاب به کاغذ اختصاص یافته است و حتی کاغذ الوان، ابری و آهارمهره به سه فصل مجزّا تقسیم شده است در حالی که بهتر بود تا تمام مطالب مربوط به «کاغذ» ذیل یک فصل و با انسجامی منطقی و علمی بیان گردد.
ج. «کتاب آرایی در ایران» که بخشی از عنوان کتاب است، نام هیچ یک از فصلها نیست و مطالب مربوط به کتاب آرایی به شکل جسته و گریخته در فصول دیگر جای گرفته است. جالب است که مرمّت نسخ خطی که ارتباط خاص و مستقیم با عنوان کتاب ندارد، فصل ۱۵ را به خود اختصاص داده است.
برخی دیگر از کاستیهای محتوایی کتاب از این قرارند:
۱ – بسیاری از تصاویر، گویا صرفاً برای افزایش حجم کتاب و یا زیباتر شدن صفحه آرایی، به کتاب راه یافته اند. تصاویر چهار صفحه از کتاب (۲۳-۲۰) به دوات اختصاص یافته است؛ از ۹ تصویر ارائه شده ۲ تصویر به دورۀ عثمانی (؟) و قرن ۱۸ میلادی مربوط است. همچنین ص ۴۰ تا ۷۳ شامل ۶۵ تصویر از قلمدانهای گوناگون است که در کتابی از این دست چندان منطقی به نظر نمیرسد.
۲ – اغلاط فاحش که به نظر از نوع اغلاط تایپی نیستند؛ مثلاً در ص ۳۲-۳۱ در تهیۀ مرکّب، مفهوم «صلایه دادن» و «ورز دادن» با هم اشتباه شده است.
۳ – در ص ۲۸ بیت: «هم وزن دوده زاج است هم وزن هر دو مازو / هم وزن هر سه صمغ است آن گاه زور بازو» به غلط دو بیت از رسالۀ «صراط السطور» سلطان علی مشهدی دانسته شده است و در دنبالۀ مطلب آمده است: «هیچ گاه به نقش هر کدام از عناصر [مرکّب] اشاره نگردیده است که در ادامه به توضیح آن خواهیم پرداخت»؛ گفتنی است که نقش هریک از مواد سازندۀ مرکب دهها بار در رسالات کهن و متون آموزشی خوشنویسی از سدۀ هشتم و نهم هجری تاکنون شرح و توصیف شده و در دهه های اخیر نیز دهها پایان نامه و مقالۀ تخصصی در این باب به انجام رسیده است.
۴ – در ص ۱۵ آمده است: «میرعلی هروی دوات خویش را از جنس مس انتخاب میکرد» و هیچ ذکری از مستند این عبارت نشده است. اگر این مطلب برگرفته از رسالۀ «مداد الخطوط» باشد، باید افزود که اساساً این رساله از میر علی هروی نیست و اثر مجنون رفیقی هروی است. (نک: مجنون رفیقی هروی، فصلنامۀ فرهنگ زنجان، سال دوم شماره دوم و سوم، تابستان و پاییز ۱۳۸۰
جمع بندی:
امروزه با پژوهشهایی که استادان دانشگاه، دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد انجام میدهند، پژوهشهای خوشنویسی و کتاب آرایی وارد مرحلۀ جدیدی شده و دورۀ پژوهشهای بدون الگو و پشتوانۀ علمی به سر آمده است؛ در نتیجه هر خوشنویس علاقه مند به پژوهش، میباید از استانداردهای تألیف مقاله و کتاب در جامعۀ علمی امروز آگاه باشد و آنها را در تحقیق خویش بکار گیرد.
تعریف دقیق موضوع، انگیزه و هدف از تألیف و اشاره به پژوهشهای مشابه از نکات ضروری این دست از آثارند و میتواند نشانگر انصاف علمی نویسنده باشد. مهمترین کاستی کتاب، آشفتگی در شالوده و بنیاد پژوهشی یا همان فصلبندی است و همین اشکال سبب بروز اشکالاتی دیگر همچون تکرار مطالب در فصول و بخشهای گوناگون و عدم ارتباط برخی از فصول با عنوان کتاب شده است. همچنین زیاده روی در آوردن برخی از تصاویر (۶۵ تصویر از قلمدان) و آشفتگی زیرنویس از معایب مهم کتاب بشمار میرود.
این کتاب با بازبینی نکات یادشده و ویرایش دقیق علمی و ادبی میتواند برای مخاطبان و علاقه مندان خوشنویسی و هنرهای ایرانی-اسلامی سودمند باشد.
———————
*نویسنده مقاله مولف فرهنگ زرافشان در اصطلاحات خوشنویسی است.
