تاریخ ادبیات شفاهی زبانهای ایرانی

کتابخانه تخصصی ادبیات

ادبیات فارسی گوهری است بر افسر فرهنگ ایرانی که ادبیات ترکیۀ عثمانی، هند اسلامی و آسیای صغیر ترک را زیرنفوذ خود قرار داده و منبع الهام شاعران و نویسندگانی چون گوته، امرسون، متیو آرنولد و خورخه لوئیس بورخس بوده است و ویلیام جونز، تاگور، فورستر و بسیاری دیگر آن را ستوده‌اند. با این حال هرگز توجهی به آن نشده که شایستۀ ادبیات فارسی است. با وجود اینکه دربارۀ هنر و معماری ایرانی و اخیراً سینمای ایران، مطالب گسترده‌ای در سطوح مختلف و برای مخاطبان گوناگون نوشته شده است، ادبیات فارسی ـ بزرگ‌ترین دست‌آورد مردم ایران و یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های ادبیات جهان ـ تا حد زیادی حوزۀ پژوهش متخصصان باقی مانده است. اگرچه در چندسال گذشته اشعار مولانا توجه عموم که را که در قرن نوزدهم میلادی از رباعیات خیام لذت می‌بردند، به خود جلب نموده است، ادبیات فارسی هیچ‌گاه چنان‌که به راستی سزاوارش بوده، مورد توجه قرار نگرفته است. تاریخ ادبیات فارسی پاسخی است بدین نیاز که تاریخی تازه، جامع و تفصیلی از این موضوع را پیش روی خوانندگان می‌نهد.

این مجلد از تاریخ ادبیات فارسی اساساً به ادبیات زبان‌هایی می‌پردازد که ایرانی‌اند ولی فارسی نیستند. با این حال این زبان‌ها با ادبیات فارسی ارتباط دارند. این زبان‌ها یا زمینه و سابقۀ تاریخی زبان فارسی‌اند (ضمیمۀ اول) یا تحت تأثیر ادبیات فارسی‌اند (ضمیمۀ دوم). موضوع این مجلد زبان‌های کردی، پشتو، بلوچی و آسی است. از آنجا که ادبیات این زبان‌ها، حداقل تا قرن بیستم، عمدتاً به صورت شفاهی است، این جلد ادبیات شفاهی زبان‌های ایرانی نامیده شده و به منظور جامع‌ترکردن آن، فصل‌هایی هم دربارۀ ادبیات شفاهی فارسی و تاجیکی به آن اضافه شده است. با توجه به اینکه سایر لهجه‌های رایج ایرانی از قبیل لری، گیلکی، مازندرانی، تاتی، تالشی، یغنابی و لهجه‌های جامعۀ زرتشیان و یهودیان ایران و خیلی از لهجه‌های دیگر، ادبیات شفاهی آنچنانی ندارند که قابل مقایسه با ادبیات زبان‌هایی باشند که در این مجلد دربارۀ آنها بحث شده، به بررسی آنها ورود نشده است.

درست است که بیشتر زبان‌های غیرفارسی موضوع بحث در این مجلد اکنون صاحب ادبیات نوشتاری‌اند که عمدتاً در قرن نوزدهم میلادی یا احیاناً پیش از آن نوشته شده‌اند، اما منظور در اینجا ادبیات سنتی این زبان‌هاست که از قضا شفاهی است. چون به این زبان‌ها هم در داخل ایران و هم در مناطق هم‌جوار آن تکلم می‌کنند، همۀ آنها ـ ظاهراً جز آسی ـ متأثر از زبان فارسی بوده‌اند که زبان دیوانی و ادبی منطقه بوده است و همین نکته است که بررسی این زبان‌ها را در تاریخ ادبیات فارسی توجیه می‌کند.

بررسی دقیق نشان می‌دهد که ادبیات عامیانه و ادبیات عالی که در این کتاب در مورد آنها بحث می‌شود، با هم روابط پیچیده‌ای دارند و از طرف دیگر بین آنها و ادبیات فارسی که این مجموعه عمدتاً به آن می‌پردازد، شبکه‌ای از روابط وجود دارد. افزون بر این مطالب مطروحه در این کتاب مدت‌ها در حوزۀ پژوهش‌های ایرانی شأن چندانی نداشته و اکنون در رویکرد نوین مطالعات شرق‌شناسی اهمیت آن معلوم شده و پیوسته بیشتر می‌شود.

در ابتدای این کتاب دربارۀ سابقۀ علمی و تألیفات هریک از محققان توضیحاتی ارائه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

• پیش‌گفتار مجموعۀ انگلیسی (احسان یارشاطر)
• پیش‌گفتار (فیلیپ کرینبروک/ ابراهیم مرادی)
• بررسی ادبیات عامیانه در چارچوبۀ زبان فارسی (اولریخ مارزلف/ غلامحسین کریمی دوستان)
• فصل اول: ادبیات نوشتاری کردی (جویس بلو/ ابراهیم مرادی)
• فصل دوم: ادبیات شفاهی کردی (کریستین آلیسون/ ابراهیم مرادی)
• فصل سوم: ادبیات شفاهی و مذهب در کردستان: آیین‌های یزیدی و اهل حق (فیلیپ کرینبروک/ ابراهیم مرادی)
• فصل چهارم: ادبیات پشتو، دورۀ قدیم (سرگئی آندریف/ یوسف سعادت)
• فصل پنجم: ادبیات مکتوب جدید پشتو (لئونارد بارتلوتی/ یوسف سعادت)
• فصل ششم: ادبیات شفاهی و عامیانۀ پشتو (ویلما هستون/ یوسف سعادت)
• فصل هفتم: ادبیات بلوچی (یوزف الفنباین/ ناهید یاراحمدزهی)
• فصل هشتم: ادبیات آسی (فریدریک تورداسون/ لیلا شریفی)
• فصل نهم: ادبیات عامیانۀ فارسی (اولریخ مارزلف/ سلمان اصحابی)
• فصل دهم: نقالی: قصه‌خوانی حرفه‌ای ایرانیان (کومیکو یاماموتو/ طاهر سرحدی)
• فصل یازدهم: روضه الشهدای کاشفی: داستان کربلا، شالودۀ فرهنگ و ادبیات مذهبی عامیانه (پیتر چلکوفسکی/ امیرحسین بابالار)
• فصل دوازدهم: ادبیات عامیانۀ تاجیک (روشن رحمانی/ لیلا قدیری)
• فصل سیزدهم: ادبیات شفاهی و عامیانه در زبان فارسی دری افغانستان (مارگارت میلز/ اقبال قاسمیانی)