ترجمه‌سنجی: برگردان مهدی استعدادی‌شاد از جستار هانا آرنت

مهدی خلجی

«فلسفه‌ی اگزیستانس چیست؟» (Was ist existenz-philosophie?/What is Existenz Philosophy) نه تنها یکی از مهم‌ترین جستارهای فلسفی هانا آرنت، که از منابع کلاسیک در شناخت این فلسفه به شمار می‌رود: نمونه‌ی نادرِ شرح و تقریری موجز و دقیق و بدیع از «فلسفه‌ی اگزیستانس» که به قلم شاگرد مستقیمِ کارل یاسپرس و مارتین هایدگر، دو فیلسوف برجسته‌ صاحب‌نظر در این فلسفه، نوشته شده است. گرچه فیلسوفانِ بلندپایه‌ای چون گئورگ گادامر، پل‌ ریکور، اتین ژیلسون، و ژان وال نیز در این‌باره نوشته‌اند، ولی بر خلاف آرنت، سابقه‌ی شاگردی یاسپرس و هایدگر را، دست‌کم، با هم نداشته‌اند.

باری، تا جایی که کاویده‌ام، یک برگردان فارسی از این جستار در دسترس است که بر پایه‌ی متن آلمانی آن صورت گرفته است: «فلسفه‌ی اگزیستانس چیست؟» ترجمه‌ی مهدی استعدادی شاد (استکهلم، نشر باران، ۱۳۹۴. نسخه‌ی آنلاین این ترجمه نیز رایگان در دسترس است.) آقای مهدی استعدادی شاد، به ندرت جمله‌ای را درست و معنادار ترجمه می‌کند، و در خطای ترجمه، حقا که استعداد ویژه‌ای از خود نشان می‌دهد. جستار آرنت با این برگردان فارسی نسبتی ندارد، و هم‌چنان نیازمند ترجمه‌ای به‌سامان می‌ماند.

من چهار پاراگراف اول جستار آرنت را برای نمونه می‌آورم: نخست متن آلمانی و دو ترجمه‌ی انگلیسی، سپس ترجمه‌ی استعدادی شاد و سرانجام، ترجمه‌ی پیشنهادی:

جستار آرنت با این عبارت آغاز می‌شود:
“Existenzphilosophie hat eine mindestens hundertjährige Geschichte. Sie begann mit dem späten Schelling und mit Kierkegaard, sie entwickelte sich in einer großen Zahl bis heute nicht erschöpfter Möglichkeiten in Nietzsche, sie bestimmte das Wesentliche des Bergsonschen Denkens und der sogenannten Lebensphilosophie, bis sie schließlich im Nachkriegsdeutschland mit Scheler, Heidegger und Jaspers zu einem bisher nicht übertroffenen Bewußtsein dessen kam, worum es moderner Philosophie eigentlich geht.”

Robert and Rita Kimber:
“The history of existential philosophy goes back at least a hundred year ago. It began with Schelling’s late work and with Kierkegaard. From Nietzsche, it took innumerable new directions, many of which still remain unexplored today. It was a major element in Bergson’s thought and in so-called life philosophy, and in post-war Germany it has reached, in the work of Scheler, Heidegger, and Jaspers, a previously unattained clarity in articulating the central concerns of modern philosophy.”

Partisan Review:

“As distinct from existentialism, a French literary movement of the last de- cade, Existenz philosophy has at least a century-old history. It began with Schelling in his late period and with Kierkegaard, developed in Nietzsche along a great number of as yet unexhausted possibilities, determined the
essential part of Bergson’s thought and of the so-called life-philosophy (Le- bensphilosophie), until finally in postwar Germany, with Scheler, Heidegger, and Jaspers, it reached a consciousness, as yet unsurpassed, of what really is at stake in modern philosophy.

ترجمه‌ی استعدادی شاد:
«فلسفه‌ی اگزیستانس دست‌کم صدسالی تاریخ دارد. آغازش هم‌زمان است با شلینگ در دوران پسین تفکرش و نیز با که‌یرکه‌گار. این فلسفه، در روند پاگرفتن خود تا به امروز با جنبه‌های بی‌شمار و تازه‌ی اندیشیدن پیرامون تفکر نیچه همراه بوده است. این فلسفه، هم‌چنین، تعیین‌کننده‌ی اصلی در فلسفه‌ی برگسون و نیز در این به اصطلاح «فلسفه‌ی زندگی» بوده است، و سرانجام در آلمان بعد از جنگ جهانی دوم، با افرادی نظیر شِه‌لر [شلر]، هیدگر [هایدگر] و یاسپرس به آگاهی هنوز دست‌نیافتنی پیرامون مسائل فلسفه‌ی مدرن رسیده است.»

برگردان پیشنهادی:
«تاریخِ فلسفه‌ی اگزیستانس، دست‌کم، به صد سال پیش بازمی‌گردد؛ فلسفه‌ی اگزیستانس با [فردریش ویلهلم یوزف فون] شلینگِ متأخر [«آثارِ متأخر شلینگ» در ترجمه‌ی انگلیسی] و [سورن] کیرکه‌گور آغاز شد، [فردریش] نیچه، شمار فراوانی از امکان‌های تاکنون فعلیت‌‌‌نیافته‌‌‌‌‌اش را فعلیت بخشید، فلسفه‌ی اگزیستانس پاره‌های بنیادینی از اندیشه‌ی برگسون و، به اصطلاح، «فلسفه‌ی زندگی» را شکل داد، تا سرانجام، در آلمانِ پساجنگ، با [ماکس] شلر، [مارتین] هایدگر و [کارل] یاسپرس، این فلسفه به آگاهی بی‌مانندی از آن‌چه مسأله‌ی اصلی در فلسفه‌ی مدرن است، دست یافت. [یا: به وضوحِ بی‌سابقه‌ای در بیان آن‌چه مسائل مرگزی فلسفه‌ی مدرن است، دست یافت.]»

“Der Name Existenz bezeichnet vorerst nicht mehr als das Sein des Menschen, unabhängig von allen psychologisch erforschbaren Qualitäten und Begabungen des Individuums. Insofern gilt für Existenz-Philosophie das gleiche, was Heidegger einmal mit Recht von derK “Lebens-Philosophie” bemerkte: der Name ist ungefähr so sinnvoll wie Botanik der Pflanzen. Nur daß es kein Zufall ist, daß das Wort ‘Sein’ durch das Wort Existenz ersetzt wurde. In diesem terminologischen Wechsel verbirgt sich in der Tat eines der Grund-probleme moderner Philosophie.”

“The term “Existenz” indicates, first, nothing more than the being of man, independent of all qualities and capacities that can be psychologically investigated. Thus far, what Heidegger once rightly remarked of “life-philosophy,” that the name was about as meaningful as the botany of plants, also holds for Existenz philosophy. Except that there is no accident that the word “Being” is replaced by the word “Existenz.” In this terminological change one of the fundamental problems of modern philosophy is, in fact, concealed.”

“The term “existence” denotes simply the Being (Sein) of man, independent of all the qualities and capabilities that any individual may possess and that are accessible to psychological investigation. What Heidegger once correctly remarked of “life philosophy” also aplies, then to existential pholosophy. The name is as redundant and therefore as meaningless as “botany” is for the study of plants. It is, however, no coincidence that the word “existence” has taken the place of the word “being” and in this terminological change one of the fundamental problems of modern philosophy is contained.”

ترجمه‌ی استعدادی‌شاد:
«عنوان اگزیستانس، نخست، نشانگر چیزی جز هستی انسان نیست. این امر مستقل از تمام حالت‌های روانشناسانه قابل پژوهش و استعدادهای فرد است. از همین رو، آن‌چه هایدگر به‌حق در مورد فلسفه‌ی زندگی گفته در مورد فلسفه‌ی اگزیستانس صادق است و این عنوان، به تقریب، به همان اندازه معنا دارد که گیاه‌شناسی گیاهان. البته با این تفاوت که واژه‌ی «هستی» جای خود را به واژه‌ی «اگزیستانس» داده است. در این تعویض واژگانی، به‌واقع، یکی از اساسی‌ترین مسأله‌های فلسفه‌ی مدرن پنهان است.»

ترجمه‌ی پیشنهادی

«اصطلاحِ اگزیستانس، در وهله‌ی اول، بر چیزی بیش از «هستی» انسان دلالت نمی‌کند؛ فارغ از همه‌ی خصلت‌ها و استعدادهای فردی که قابلِ پژوهش روان‌شناختی است. از این لحاظ، آن‌چه هایدگر روزی به‌درستی درباره‌ی «فلسفه‌ی زندگی» گفت، درباره‌ی این هم صادق است: این اصطلاح در این‌جا، کمابیش، همان‌قدر معنا می‌دهد که گیاه‌شناسیِ گیاهان. تنها نکته‌ آن است که جایگزینی واژه‌ی «اگزیستانس» به جای «هستی» به هیچ روی، تصادفی نیست. به واقع، در پسِ این دگرگونی اصطلاح، یکی از بنیادی‌ترین مسائل فلسفه‌ی مدرن پنهان است.»

“Hegels Philosophie, die in einer nie erreichten Komplettheit sämtliche Natur- und Geschichtsphänomene philosophisch expliziert und in einem unheimlich einheitlichen Ganzen organisiert hatte – von dem man nie ganz sicher war, ob es Behausung oder Gefängnis des Wirklichen war –, war wirklich die »Eule der Minerva, die erst am Abend ihren Flug wagt«. Dies System, stellte sich unmittelbar nach seinem Tode heraus, war das letzte Wort der gesamten abendländischen Philosophie, sofern sietrotz aller Mannigfal- tigkeit und scheinbaren Widerspruchsvollheit seit Parmenides nicht daran zu zweifeln gewagt hat: to gar auto esti noein te kai einai, denn dasselbe ist Denken und Sein. Was nach Hegel kam, war entweder epigonal, oder es war Rebellion der Philosophen gegen Philosophie überhaupt, Rebellion gegen oder Verzweiflung an dieser Identität.”

“Hegel’s philosophy, which with a completeness never attained before, had explained and organized into a weirdly coherent whole all natural and historical phenomena, was truly “the owl of Minerva, that takes flight only in the evening.” This system, immediately after Hegel’s death, appeared to be the last word in the whole of western philosophy, in so far as western philosophy—despite all its variety and apparent contradictions—since Parmenides had not dared to doubt that: to gar auto esti noein te kai einai, being and thought are identical. What came after Hegel was either derivative, or it was a rebellion of the philosophers against philosophy in general, rebellion against or doubt of this identity.” “With a conprehensiveness never acheived before him, Hegel provided a philosophical explnation for all phenomena of nature and hisytory and brought them together in a strangely unified whole. His philosophy, of which no one could ever be quite sure whether it provided a residence or a prison for reality, was truely the “owl of Minerva that takes flight only at dusk.” For immediately after Hegel’s death it became apparent that his system represented the last wrod of all western philosophy, at least to the extent that, since Parminenides, it had not- for all its diverse turns and apparent internal contradictions – ever dared call into question the unity of thought and Being: to gar auto esti noein te kai einai.Those who came after Hegel either followed in his footsteps or rebelled against him, and what they were rebelling againbst, and despairing of, was philosophy itself, the postupated identity of thought and Being.”

ترجمه‌ی استعدادی شاد:

«فلسفه‌ی هگل، با آن شکل متکامل و دست‌نیافتنی خود، مجموعه‌ی پدیده‌های طبیعی و تاریخی را فیلسوفان و صریح بیان داشته و آن‌ها را به‌طور چشمگیری در کلیتی یگانه سازمان داده است. البته کلیتی که آخرش هم نمی‌دانیم آیا کاشانه‌ی واقعیت است و یا زندانش. به‌واقع، این فلسفه همان «جغد مینروا بود که در شامگاه جرأت پرواز کرد.» این نظام فکری، که بلافاصله پس از مرگ هگل رخ نمایی کرد، آخرین کلام کل فلسفه‌ی غرب نیز بود. اما این نام فکری، به‌رغم تمامی بس‌گونگی‌ها و تضادهای ظاهرش، به حکمی که از زمان پارامنیدس به پس حاکم بود، جرأت شک‌کردن نیافت. to gar auto noein esti te kai einai این حکم همان نسبت هستی و تفکر است. با این‌حال، آن‌چه پس از هگل سربرآورد یا تقلیدگرایی بود یا عصیان فیلسوفان علیه خود فلسفه (این عصیان البته شورشی علیه هویت یا یأس نسبت به این هویت بود.)

ترجمه‌ی پیشنهادی:
«فلسفه‌ی هگل، که همه‌ی پدیده‌های طبیعت و تاریخ را در نهایت کمالی بی‌سابقه تبیین می‌کرد و آن‌ها را در کلیّتی بس منسجم سامان می‌داد – کلیّتی که نمی‌توان هرگز با اطمینان آن را مسکن امر واقع دانست یا محبس آن – به راستی «جعد مینروا بود که تنها در شامگاه جسارت پرواز می‌یابد.» بی‌درنگ پس از مرگ هگل، معلوم شد که این سیستم واپسین سخن سراسر فلسفه‌ی غربی است، دست‌کم تا جایی که این فلسفه، از زمان پارمیندس تاکنون – به رغم تمامی تنوع‌ها و تناقض‌های ظاهری‌اش – نتوانسته وحدت اندیشه و هستی را به پرسش بگیرد: to gar auto esti noein te kai einai «زیرا هستی و اندیشیدن یکی است.» [سخن پارمیندس]. پس از هگل آن‌چه رخ داد یا تأسی از او بود، یا فیلسوفان علیه فلسفه، به طور کلی، شوریدند، شورش علیه این‌همانیِ هستی و اندیشه یا نومیدی از آن.»

“Allen den sogenannten Schulen der neueren Philosophie eignet dies Epigonale. Sie alle versuchen, die Einheit von Denken und Sein wiederherzustellen, wobei es ganz gleichgültig ist, ob sie die Harmonie dadurch erzielten, daß sie die Materie (Materialisten) oder dadurch, daß sie den Geist (Idealisten) als alldurchherrschend annahmen, gleichgültig auch, ob sie versuchten, mit Aspektspielereien ein mehr spinozistisch gefarbtes Ganze herzustellen.”

“This derivative character is peculiar to all the so-called schools of modern philosophy. They all seek to re-establish the unity of thought and being; whether they aim at this harmony in making matter (the materialists) or mind (the Idealists) dominant, is indifferent; indifferent also whether by playing with the notion of aspects they seek to establish a whole more spinozistic in character.” “This epigonal character is common to all the so-called schools of modern philosophy. They all attempt to re-establish the unity of thought and Being, whether they achieve that harmony by proclaiming the pri- macy of matter (materialism) or of mind (idealism) or whether they play with various perspectives to create a whole that bears the stamp of Spinoza.”

ترجمه‌ی استعدادی‌شاد
«همه‌ی این به اصطلاح مکتب‌های جدید فلسفه نمونه‌ای برای تقلیدگرایی هستند و بر آنند تا دوباره وحدت تفکر و هستی را برقرار سازند؛ جدا از این مسأله که آیا آن‌ها در پی رسیدن به هماهنگی هستند یا نه، و یا این‌که ماده را (ماتریالیست‌ها) و یا روح و عقل را (ایده‌آلیست‌ها) به مثابه‌ی حکم جهانشمول فرض می‌گیرند و یا نه، یا این‌که تلاش می‌کنند با بازی با جنبه‌های نگرش، تمامیتی با رنگ و بوی اسپینوزایی بسازند.»

ترجمه‌ی پیشنهادی:
«این تأسی‌ کردن [از هگل] خصلت همه‌ی به اصطلاح مکاتب فلسفه‌ی اخیر است. همه‌ی آن‌ها در پی بازسازی وحدت اندیشه و هستی‌اند، هیچ فرقی ندارد که به این هماهنگی با فرض اصالت ماده (ماتریالیسم) یا اصالت روح (ایده‌آلیسم) رسیده باشند، و همین‌طور فرقی نمی‌کند که بکوشند از چشم‌اندازهایی گوناگون کلیّتی اسپینوزاوار بیافرینند.»

اشاره‌ی کتاب‌شناختی
جستار هانا آرنت با عنوان Was ist existenz-philosophie نخستین بار در Sechs Essays (Heidelberg, 1948) به چاپ رسید. ترجمه‌ی انگلیسی این جستار یک بار با عنوان What is Existenz Philosophy در مجله‌ی پارتیژن ریویو: Partisan Review ۸/۱ (Winter 1946): 34-56، پیش از انتشار نسخه‌ی آلمانی، منتشر شد. رابرت و ریتا کیمبر، آن را برای بار دوم، با عنوان What Is Existential Philosophy به انگلیسی برگرداندند. ترجمه‌ی دوم را در کتاب زیر می‌توان یافت:
Hannah Arendt, Essays in Understanding 1930-1954: Formation, Exile, and Totalitarianism, New York, Schocken, 1994, pp. 163-187.