فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی؛ از آلمان تا اصفهان

مهدی جامی

فرهنگ ریشه شناسی فارسی از بسیاری جهات اثری یگانه و آبروی نشر ایران است. نمی خواهم در این یادداشت کوتاه وارد بحث محتوایی آن شوم که بحثی مفصل است. بلکه صرفا از نظر آماده سازی و تولید نگاه می کنم و ناشر آن را تحسین می کنم. این فرهنگ جمع چند خصوصیت است که اهمیت فراوانی دارند:

۱. ناشر خصوصی است و سرمایه خصوصی خود را برای انتشار فرهنگی گذاشته است که بعید است بسرعت به فروش رود.
2. ناشر از ناشران خارج از تهران است که معمولا به معنای نابرخورداری از شبکه روابط بزرگ در تهران و توزیع مناسب کتاب است.
3. فرهنگ ریشه شناسی از نظر کار فنی یکی از دشوارترین انواع کتاب است. پر است از اندازه های حروف گونه گون و الفباهای غیرفارسی و با صفحه آرایی پرکار و نامتعارف.
4. فرهنگ ریشه شناسی فارسی از نظر ویرایش یکی از دشوارترین انواع کتاب است. برای همین افراد مختلفی در مراحل آماده سازی کتاب باید کار می کرده اند تا کتاب پاکیزه و آراسته نهایی شود.
5. فرهنگ ریشه شناسی فارسی نشانی از مدیریت توانمند نشر در بخش خصوصی است زیرا گذشته از سرمایه گذاری توانسته است تیمی از ویراستاران و دستیاران فنی را دور هم و بر گرد مولف دانشور جمع کند تا این کار را به سامان برسانند.
6. نشر چنین کارهایی نشانه وجود نیروی قوی مهر به ایران است زیرا بدون این مهر بعید است کسی برای چنین کاری پا پیش بگذارد.

برای دشواری تولید این اثر کافی است به گروهی که وظایف مختلف را در آن بر عهده گرفته اند نظری بینداریم. تیم تولید و آماده سازی را مهناز مقدسی سرپرستی کرده و هومن عباسپور ویرایش علمی کار را بر عهده داشته است. و این گروه از افراد شایسته و کاردان و بردبار آنها را یاری می کرده اند:
-دکتر ایمان نوروزی برای ویرایش فنی و یکدست سازی ارجاعات و برابر کردن با اصل آلمانی،
-علیرضا اسماعیل پور بازخوانی چندباره متن و برابرسازی با آلمانی و جانشین کردن تمام ابیات شاهنامه با چاپ تازه دکتر خالقی (که این کار به تنهایی کاری است کارستان)،
-سحر صولتی برای تنظیم کتابنامه فارسی و بازخوانی اشعار و شواهد،
-سیما متین برای رفع نقایص کتابنامه لاتین و تکمیل و بازخوانی متن،
-شیوا قربانی برای کار دشوار حروفچینی این متن،
-رویا خوش نیت برای بایگانی پرونده ها،
-رحمان سهندی همکاری در اصلاحات نمایه کتاب،
-یک گروه سه نفره نمونه خوان و دیگرانی که مسئول فنی کتاب و تنظیم قلم مناسب و صفحه آرایی بوده اند.

بسادگی تیمی نزدیک به پانزده نفر برای آماده سازی این کتاب در محتوا و نمایه سازی و مسائل فنی کار کرده اند. و این یعنی صدها ساعت کار اگر نگویم هزاران ساعت کار. و این همه را یک ناشر خصوصی تامین هزینه و مدیریت کرده است. این کار جز با عشق به زبان فارسی و مهر به فرهنگ ایران ممکن نیست. میترا دبیری مدیر انتشارات مهرافروز اصفهان در مقدمه کوتاه خود از پدرش دکتر پرویز دبیری یاد کرده است که عاشق شاهنامه بود و مشوق این کار ولی عمرش به دیدن نسخه نهایی آن وفا نکرد. بدون عشق آن پدر و همت و مدیریت و بنیش والای این دختر انتشار این کار ناممکن بوده است. دکتر خالقی هم بدرستی می نویسد که دشواری های این کتاب باعث شد تا دو ناشر پیشین که برای چاپ آن ابزار علاقه کرده بودند نهایتا پا پس بکشند. روشن است که کار همتی می خواسته که در اصفهان پیدا شده است.

فرهنگ ریشه شناسی در قطع رحلی منتشر شده و با دوخت و صحافی مناسب و محکم که شایسته این نوع کارها ست. تنها نکته ای که می توانم بگویم می توانست بهتر انجام شود تجلید این کتاب ارزشمند بود. یعنی شایسته تر بود که در آستر بدرقه کتاب و صفحات آغازین هنرنمایی بیشتری دیده می شد. دست کم آستر بدرقه باید دو صفحه باشد و نه تک صفحه. یعنی اولین صفحه کاغذی کتاب باید برگ دوم آن باشد. اما در این کتاب برگ اول کاغذی است. که می تواند به استحکام کتاب آسیب برساند و البته زیباشناسی کتاب را هم آسیب زده است. همچنین جلد چنین کتابهایی باز بهتر است که چرمی و روغن خورده باشد تا پارچه ای؛ چرا که قابلیت تمیز شدن بیشتری به جلد می دهد. ولی اینها چیزهایی است که می توان به خاطر همه کارهای ارزشمندی که در تولید کتاب شده از آن چشم پوشید و امیدوار بود که در چاپ بعدی کتاب که امیدوارم زود باشد جبران شود.

آنچه به یادگار می ماند تلاشهای مترجم و تیم تولید کتاب است که کتابی نفیس و مرجعی ارزشمند در اختیار دوستداران زبان فارسی گذاشته اند. اگر کسی چاپ نخست این فرهنگ را (که بخش اول آن به نام اساس اشتقاق فارسی در بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۶، منتشر شد) با این چاپ مقایسه کند، راه درازی را که نشر ایران پیموده بروشنی خواهد دید. آن زمان بنیاد فرهنگ که موسسه ای معظم بود کتاب را به صورتی نه چندان دلپسند منتشر کرد و امروز انتشارات مهرافروز اصفهان که موسسه ای کوچک، غیردولتی و دور از مرکز است آن را به نفاست آماده سازی و منتشر کرده است. این به قول حافظ “دولت بیدار” است. و هر قدر که ناشران خصوصی در این دست کارها کوشیده اند – مانند انتشارات سخن در نشر مجموعه فرهنگ سخن و انتشارات فرهنگ معاصر در نشر دهها فرهنگ معتبر – و باز بکوشند بر این بیداری افزوده اند و خواهند افزود.