انگاره های گزافه
(جستاری از فرایند غلو در فرهنگ عمومی)
سید کمال حاج سید جوادی
تهران: کویر، ۱۳۹۳، ۲۲۸صفحه
ایرانی جماعت اهل تعارف است، و با اینکه اغلب نیز از خوب و بد این عادت دیرینه آگاهی دارند، اما این مسئله چنان در تار و پود فرهنگ عمومی مردم این دیار تنیده شده که گویی راه گریزی از آن وجود ندارد. اهل تعارف که باشی خواه ناخواه اهل تعریف هم خواهی بود، آنکه زبان به تعارف و تعریف می‌گشاید، گذارش به مبالغه، اغراق، غلو نیز خواهد رسید و چنانکه می‌دانیم چنین ویژگی هایی در فرهنگ این دیار مسبوق سابقه‌اند و در طول تاریخ دور و نزدیک به اشکال مختلف خودنمایی می کنند.
استاد جلال الدین همایی در کتاب «فنون بلاغت و صناعات ادبی» می نویسد: «هرگاه افراط و زیاده روی در و صف و مدح و ذم از حد امکان عقلی و عادی تجاوز نکرده باشد آن را مبالغه گویند و چون حسب عقل ممکن، اما حسب عادت باورنکردنی باشد، آن را اغراق گویند و اگر به درجتی رسد که در عقل و عادت هر دو ناممکن باشد آن را غلو خوانند».
کتاب انگاره های گزافه با عنوان فرعی “جستاری از فرایند غلو در فرهنگ عمومی”، اثری‌ست که همین موضوع را دستمایه خود قرار داده است. نویسنده کتاب کوشیده با استفاده از زبانی ساده و قابل فهم برای مخاطبانی از طیف‌های گوناگون، ابعاد مختلف این ویژگی دیرینه در فرهنگ عمومی ایرانیان را بررسی کرده و همچنین با رویکردی تاریخ محور به تبارشناسی این قسم ناهنجاری در جامعه ایرانی پرداخته و سیر تطور و تحول آن را در گذر تاریخ مورد توجه قرار دهد. آنگونه که خود نیز بدان اشاره کرده این باور که از طریق نقد خود، امکان تصحیح و مقابله با این ناهنجاری که همواره در تقابل با توسعه و پیشرفت همه‌جانبۀ این ملت بوده است، دور از ذهن نیست.
در پیش‌درآمد کتاب آمده: «انگاره‌های گزافه، مباحثی هستند موجز و مختصر و در عین حال پیوسته، اما متفاوت و موضوعاتی از قبیل تعریف و تعارف، مبالغه، اغراق، غلو و مدیحه‌سرایی که به چاپلوسی و دروغ‌پردازی می‌رسد. غلو در آیین و اسطوره‌های ایرانی، شیدایی و عشق که بعضاً جنون و تضاد با عقل و خردورزی را در بر می‌گیرد. غلو در دین، گزافه در قدرت، در ساحت جامعه ایران از دوران باستان تا به این سوی، ساختاری شگرف و گستره‌ای عظیم پیدا کرد. آنگونه که بخشی از شناسه فرهنگی ما ایرانیان محسوب می‌گردد و نهادینه شده است. در آثار مکتوب نظم و نثر، در مراسم رسمی و مردمی، گستره ارتباطات اجتماعی، فرمان‌برداری از حاکمان و الگوبرداری از رفتار و کردار آنان، مرید و مرادی و بسیاری دیگر از تظاهرات فرهنگی جلوه‌گری دارد که در این کتاب به آن پرداخته شده است.»
اغراق، مبالغه و غلو گاهی به معنای زیاده‌روی در وصف از مهم‌ترین موضوعات علم بدیع در صناعات ادبی هستند که از دیرباز مورد بحث و گفتگوی ادیبان بوده است و در نوشته‌های کهن دربارۀ اهمیت این صنعت بحث شده است. می‌توان نوعی از غلو و مبالغه و اغراق را سخن کذب و دروغ دانست که قصد اغفال و فریب‌کاری وجود دارد و در آن ظاهر گفتار خود را چنان می‌آرایند که شنونده راست می پندارد. البته در برخی دیگر از آثار ادبی نیز قصد فریب در کار نیست بلکه هدف از غلو، تزئین کلام است.
کتاب حاضر اثری‌ست که مباحث آن، از اهمیتی کلیدی در خودشناسی خود و بررسی رفتار ما در فرهنگ عمومی دارد. نویسنده کتاب با رعایت ساختاری حساب شده و به شکلی منسجم، پس از ارائه مقدمات لازم به ارائه بحث خود پرداخته و فصل به فصل با اشاره به ابعاد گوناگون این مهم آن را مورد تحلیل قرار داده است.
حاج سید جوادی بعد از پیش در آمدی کوتاه که حکم مدخل کتاب را دارد؛ به ارائه مقدمات بحث که همانا واژگان کلیدی پژوهش و معنا و مفهوم آنهاست پرداخته و سپس در هفت فصل بحث خود را ادامه می دهد.
فصل اول کتاب به پیشینۀ تاریخی غلو و گزافه و القاب و عناوین و موارد کاربرد آنها پرداخته است.
اغراق و غلو در ادبیات مکتوب موضوع فصل دوم را تشکیل می دهد و نمونه‌های جالبی از تعارف و القاب باقی مانده از ایران پیش از اسلام در ادبیات مکتوب مورد اشاره قرار می‌گیرد.
فصل سوم به غلو در آیین و اسطوره های ایرانی پرداخته و در این رهگذر به ایران باستان و روزگار زرتشت رفته و سرانجام به شاهنامه می رسد.
مبانی عرفان و تصوف و نیز صوفی‌گری نیز از دید نویسنده پنهان نبوده و این حوزه که در بسیاری از مواقع با غلو همراه شده، در فصل چهارم مورد توجه قرار گرفته است.
در فصل پنجم غلو در حوزه دین بررسی شده و به اشعار دینی، مناسک روضه‌خوانی، تعزیه و نقاشی که به دلایل مذهبی با اغراق همراه بوده پرداخته شده است.
در فصل ششم با عنوان غلو در آیین قدرت، به آخرین سلسله های شاهنشاهی در پنج سده اخیر، از صفویان بدین سو پرداخته شده که با غلو در پیوند شاهان با دین همراه بوده است.
فصل هفتم با عنوان گزافه در آیین خودنگر، به دو بخش مبحث نژاد برتر و خودنگری پرداخته شده است. نویسنده ایده نژاد برتر آریایی که در میان ایرانیان از دیرباز وجود داشته مصداقی از انگاره های گزافه دانسته و مورد بررسی قرار داده است.
در آخر حاج سید جوادی در صفحاتی چند با عنوان انجام و فرایند مورد به جمع بندی بحثی می پردازد که امیدوار است که با شناخت و نقد آن زمینه اصلاح این ناهنجاری در فرهنگ عمومی فراهم آید. حاصل کار او کتابی‌ست ارزشمند که به مخاطب خود شناخت خوبی از ناهنجاری های فرهنگ عمومی پیرامون خود ارائه می کند. در عین حال باید اشاره کرد که ارجاع‌های تاریخی نویسنده به عنوان مصادیق بحث‌های مختلف، جذابیتی به متن کتاب بخشیده که مطالعه آن را با لذت دانسته های جذاب تاریخی توأمان می سازد.
