تحلیلی از اعلان فروش کتاب در سالهای پیش از مشروطه

مهدی جامی

در ماه جولای در مطلبی با عنوان ویترین کتاب در ۱۲۰ سال پیش اعلانی قدیمی از فروش کتاب در ۱۲۷۵ شمسی منتشر کردیم و آنجا یادآور شدم که این اعلان از جهات مختلف ارزش تحلیل دارد. در مطلب زیر کوشیده ام برشهایی از موضوع را در چارچوب بحث تاریخ کتاب معاصر بررسی کنم.

مجموعا حدود ۱۷۰ عنوان کتاب در این اعلان عرضه شده که ۱۰ عنوان آن انواع چاپهای قرآن کریم است. در هر قسمتی که قرآنها معرفی می شوند فهرست از قرآن شروع می شود یعنی در همه جا قرآن در صدر فهرست آمده است.

قرآن
از میان قرآن ها این عنوان از همه جالب تر است: کلام االله فارسی که «ترجمه تحت لفظی آن در متن و عـین قـرآن در حاشـیه» آمده بود و در زمان نادرشاه افشار ترجمه شده (قیمت داده نشده). یعنی متن صفحات فارسی بوده است و آیات عربی در حاشیه ثبت شده بوده است. اینکه متن اصلی قرآن به زبان فارسی اختصاص داده شود و نص عربی در حاشیه بیاید نکته قابل توجهی است. آیا این نوع قرآنها بعد هم ادامه پیدا کرد؟ من نمی دانم. ولی خود هیچوقت چنین قرآنی ندیده ام.

یک نمونه هم از قرآنهایی که با حروف سربی چاپ شده در فهرست دیده می شود که چاپ اسلامبول است: «کلام االله با حروف سربی طبع شده، اعلا یک تومان، وسط نه قران.» قرآن تا سالها پس از ورود چاپ به عثمانی هم با حروف سربی منتشر نمی شد چون شان قرآن را بالاتر از آن می دیدند که جز با دست و با خط خوش نوشته شود. بنابرین این نسخه هم در نوع خود تازگی داشته است. انتشار این نوع قرآن هم ظاهرا متوقف شده است و قرآن ها تقریبا در همه موارد خوشنویسی می شود.

کتابشهرها
شاخص ترین و شاید اولین چیزی که در اعلان فروش کتاب در ۱۲۷۵ دیده می شود محل های تهیه کتاب و در واقع محل های نشر کتاب های آن روزگار است. یعنی اسلامبول و بمبئی و مصر که منظور قاهره و گاه اسکندریه است. اینها شهرها و کشورهایی است که شماری از روزنامه های فارسی عصر مشروطه هم در آنها چاپ می شده است؛ مثل اختر در استانبول و حکمت و ثریا در مصر  و اصلاح در بمبئی و دهها نشریه دیگر در شهرهای مختلف هند.

در میان آثار بمبئی این کتاب جالب توجه است:
من لایحضره الفقیه (عربی)، سه تومان

در میان اسلامبولی ها:
تألیفات آقا میرزا عبدالرحیم طالبوف مؤلف کتاب سفینه طالبی با کتاب احمـد
هیئت جدید فلاماریون فرانسوی که به فارسی ترجمه شده
پندنامه مارکوس قیصر
 فزیک [فیزیک] با حکمت طبیعی
معرفت امم و معرفت حیوان مصور (ترکی)

و البته بیشتر کتابهای مصری کتاب های عربی است.

موضوع کتابها
اگر به موضوعات این کتابها نگاه کنیم نکات جالبی دیده می شود. از ادبیات و فرهنگنامه و تاریخ تا مطایبات و لطیفه و طنز. در کتابهای عربی که در ایران خواهان داشته موضوع غالب تاریخ عمومی است و تاریخ اسلام و ائمه.

در میان کتابهای علمی فیزیک و پزشکی و نجوم غالب است. اما دو کتاب جالب در موضوعات پزشکی از همه جالب ترند: پاطولوژی (آسیب شناسی) و کتابی در باره آب درمانی چاپ تهران: حفظ الصحه مختصر در معالجه به آب، ۱۵۰۰ دینار

باقی کتابهای حوزه علوم و پزشکی از این قرار است:
– هیئت جدید فلاماریون فرانسوی که به فارسی ترجمه شده تألیف ایضاً، هفـت قران
– معرفت امم و معرفت حیوان مصور (ترکی)، پنج تومان و نیم
– کشف الصنایع ازعلومات جدید و صنایع جدید به عبارت سهل ترجمه شده، ۴۵۰۰ دینار
– نقشه تمام ایران که تازه آقا میرزا رضاخان مهندس ترتیب داده در نهایـت ممتازی روغنی پنج تومان، الوان چهار تومان، ساده سه تومان
– فزیک [فیزیک] با حکمت طبیعی تألیف ایضاً، ۳۵۰۰ دینار
– تذکره داوود انطاکی در طب (عربی) جلدین، سه تومان و نیم

سفرنامه ها
از دیگر کتابهای این عهد که ارزش خاص دارند و چشم و گوش ایرانیان را به روی جهان باز کرده اند سفرنامه ها ست. از این دست کتابها این عناوین در اعلان دیده می شود:
– بستان السیاحه تالیف حاجی ملا زین العابدین شیروانی، سه تومان و نیم
– سفرنامه شاه مغفور به فرنگ سفر سیم (فارسی)، یک تومان و چهار قران
– سفر اول ایضاً، هشت قران

اگر از منظر آشنایی با تاریخ جهان نیز نگاه کنیم آثاری چند در این اعلان موجود است که همه چاپ هند است. بنابرین می توان گفت که هند در کنار عثمانی از کشورهایی بوده که چشم ایرانیان را به روی دنیا باز می کرده است. این واقعیت که بخش بزرگی از کتابهای روز ایران و روزنامه ها در هند چاپ می شده نیز موید همین نکته است که هند در زمینه نشر و اطلاع رسانی مقام مهمی در آن دوره برای ایران داشته است:
– چاپ بمبئی: تاریخ جنگ روم و روس و تصویر سلاطین عثمانی، پنج قران
– چاپ بمبئی: تاریخ هند با تصویر سلاطین هند، پنج قران
– چاپ بمبئی: تاریخ انگلیس و تصویر سلاطین انگلستان، پنج قران
– چاپ بمبئی:  حکایت خانم انگلیسی در وقایع آشوب هند، هفت قران

در باره تاریخ ایران باستان هم که در سالهای بعد از موضوعات مهم بود در این اعلان دو کار دیده می شود و هر دو از قلم اعتماد السلطنه است و پیدا ست که از پیشگامان در این زمینه بوده است:
– سـالنامه در تـاریخ سـلاطین ساسـانیان تألیفـات جنـاب مـستطاب اجـل اعتمادالسلطنه با اسامی تمام دوائر دولتی از لشکری و کشوری، جلد اوّل یـک تومان و دو قران، جلد ثانی یک تومان و دو قران
تاریخ اشکانیان در سه مجلد، یک تومان و هشت هزار دینار

فرهنگنامه ها
کتابهای فرهنگ و دایره المعارف متعدد بوده و با وجود گرانی خریدار داشته است:

• نامه دانشوران جلد دویم، سه تومان و نیم
• شرح قاموس، پنج تومان
• اعلام الناس (عربی)، شش قران (که ارزان ترین کتاب از نوع خود است)
• فرهنگ انجمن آرای ناصری، چهار تومان و دو قران
• تذکره مجمع الفصحا، شش تومان و نیم
• ریاض العارفین از تألیفات مرحوم امیرالشعراء (رضا قلی خان هدایت)، یک تومان و نیم

تنها کتاب کتابشناسی اما کشف الظنون است.

قیمت کتابها
قیمت ها کتاب ها هم معمولا قابل تحمل است و از چند قران / چند هزار دینار تا ۱۵ تومان (معمولا دوره کتاب) در نوسان است. کتابهای سنگین کتابهایی هستند که به تومان عرضه شده است. گرانترین کتابها در این اعلان مربوط به کتابهای مصری است و کتابهای بمبئی معمولا ارزان. فهرست کتابهای گران به ترتیب از بالاترین قیمت چنین است (هر تومان ۱۰ قران است و یا ۱۰ هزار دینار):

کتاب طرازالمذهّب ناصری از تألیفات جناب جلالتماب اجل آقای سپهر در احوالات حضرت زینب خاتون که تازه تالیف و طبع گشته است در نهایت ممتازی [بدون قیمت] که حدس می شود زد کتاب ارزانی نبوده است!

چاپ مصر: تاریخ ابن اثیر (عربی) ۱۲ جلد، پانزده تومان

چاپ مصر: تفسیر کشاف چاپ اول با شواهد (عربی)، هفت تومان و نیم

چاپ تهران: تذکره مجمع الفصحا، شش تومان و نیم

چاپ اسلامبول: معرفت امم و معرفت حیوان؛ مصور (ترکی)، پنج تومان و نیم

چاپ تهران: دیوان خاقانی چاپ اعلا، پنج تومان و نیم – با این قیمت باید گفت خاقانی گران ترین شاعر کلاسیک ایران بوده است!

چاپ اسلامبول: کشف الظنون فی اسامی کتب والفنون «بسیار نایاب بود چند جلدی حقیر آورده»، پنج تومان

چاپ تهران: شرح قاموس، پنج تومان

چاپ بمبئی: تاریخ سر جان ملکم با عکس سلاطین قدیم و عکس بناهای قدیم ایران، پنج تومان

چاپ تهران: فرهنگ انجمن آرای ناصری، چهار تومان و دو قران

چاپ بمبئی: ایضاً تاریخ سرجان ملکم بدون تصویر، چهار تومان

چاپ مصر: تذکرۀالحفاظ در تاریخ و احوالات از صدر اسلام در چهار مجلد، چهار تومان

چاپ تهران: کتب طبّی و تشریح و جراحی و کحّالی از تالیفات جنـاب حـاجی میـرزا علی دکتر رئیس الاطبا که از فرانسه به فارسی ترجمه شده با نقشه های صحیح.

چاپ تهران:  جواهرالتشریح در دو مجلد، چهار تومان و نیم

چاپ تهران: طبّ پاطلوژی دوره، سه تومان و نیم

چاپ بمبئی: من لایحضره الفقیه(عربی)، سه تومان

چاپ تهران: کفایـۀالموحدین در سه مجلد، سه تومان و نیم

چاپ مصر: تذکره داوود انطاکی در طب (عربی) جلدین، سه تومان و نیم

چاپ مصر: متصرف (عربی)، دو تومان

چاپ مصر: سیره ابن هشام، دو تومان و دو قران

چاپ اسلامبول: ینابیع الموده در فضایل ائمه هدا، دو تومان و دو قران

چاپ تهران: مجلدات ناسخ التواریخ همه بالای دو و سه تومان است مگر کتاب احوال حضرت زینب (یک تومان و هفت قران) و کتاب احوال حضرت فاطمه که ارزان ترین این مجلدات است: هشت قران

مجلدات ناسخ التواریخ:
احوالات خلفاء، چهار تومان
احوالات حضرت سیّد سجّاد، سه تومان و ۲۵۰۰ دینار
احوالات بعثت، سه تومان و دو قران
احوالات حضرت امیر، سه تومان و دو قران
احوالات قاجاریه، سه تومان
احوالات حضرت سیدالشهدا، دو تومان و نیم
احوالات حضرت عیسی(ع)، دو تومان و ۲۵۰۰ دینار
جلد هبوط آدم صفی(ع)، دو تومان و هفت قران
احوالات حضرت امام حسن، دو تومان و دو قران

چاپ تهران: نامه دانشوران جلد دویم، سه تومان و نیم

چاپ تهران: بستان السیاحه تالیف حاجی ملا زین العابدین شیروانی، سه تومان و نیم

چاپ بمبئی: تاریخ روضـۀالاحباب (فارسی)، دو تومان و نیم

چاپ بمبئی: کلیات سعدی بسیار اعلاء، دو تومان

تالیفات مرحوم اعتمادالسلطنه هم از کتابهای گران دوره است و پیدا ست نویسنده ای بوده که بیشتر کتابهایش گران قیمت گذاری می شده است:
مرآت البلدان ناصری در چهار مجلد، چهار تومان
تاریخ منتظم ناصری در سه مجلد، دو تومان
تاریخ مطلع الشمس در سه مجلد، دو تومان و نیم
خیراتٌ حسان در سه مجلد، دو تومان
تاریخ اشکانیان در سه مجلد، یک تومان و هشت هزار دینار

از این فهرست پیدا ست که کتابهای گران عمدتا در این موضوعات بوده اند: تاریخ و تفسیر و تذکره و کتب طبی و علمی و فرهنگنامه ها و دانشنامه ها.

بر اساس جمع قیمت کتابها باید گفت که اگر کتابخانه ای می خواست از هر نسخه کتاب و نقشه و فرهنگ این کتابفروش یک دوره برای خود تهیه کند باید مبلغ ۱۸۱ تومان و ۴۴۵ قران (برابر با ۴۴.۵ تومان) و ۱۰۲ هزار دینار (برابر با ۱۰.۲ تومان) می پرداخت. یعنی سرجمع ارزش کل مال التجاره بدون تکرار بنگاه ۲۳۵.۷ تومان بوده است. اگر به طور متوسط از هر کتاب ۵ نسخه عرضه شده باشد مبلغ فروش کل به حدود ۱۱۷۸تومان و نیم می رسد. ولی اصولا کتابهای ارزانتر متعدد فروخته می شده و اگر فرض کنیم کتابهای زیر ۱۰ قران ۱۰۰ نسخه عرضه می شده حجم فروش آنها (۴۴۵۰ تومان) از کل فروش کتابهای گرانقیمت (با فرض ۱۰ دوره از هر یک برابر با ۱۸۱۰ تومان) بیشتر می بوده است. به عبارت دیگر، کتابهای ارزان نقش اقتصادی بیشتری داشته (و هنوز هم دارد)!

کتابهای زنان
کتابها همه به قلم مردان است و کتابی که نویسنده اش زن باشد نمی بینیم. بعلاوه خریداران هم اصولا مردان اند و برای همین اعلان فروش کتب اشاره می کند به اینکه: «اعلان با کمال اعتذار خدمت آقایان معظـم عرضـه مـیدارد هـرکس هـر کتابی بخواهد وجهش را باید نقداً ادا نموده بعد ببرند.»

اما اینکه خوانندگان این کتابها صرفا مردان بوده باشند بعید است. برخی از این کتابها برای خانواده است یا به اصول مذهب بر می گردد و طبعا زنها و دخترها هم خوانندگان آن بوده اند. این عنوان ها هم شاید مورد علاقه زنان بوده است:

• احوالات حضرت فاطمه و زینب از ناسح التواریخ
• گلستان سعدی و کلیله و دمنه و لیلی و مجنون و خسرو و شیرین و دیگر کتابهای ادبی و آموزشی
• سفرنامه های ناصرالدین شاه
• کشکول شیخ بهایی
•  حکایت خانم انگلیسی در وقایع آشوب هند، هفت قران

در میان کتابها یک دوره کتاب نیز به فرهنگ زنان مشهور اختصاص دارد:
تذکرۀالخواتین از احوال نساء از اول اسلام الی یومنا (فارسی)، پنج قران

نویسندگان سرشناس دوره
فایده دیگری که از اعلان فروش کتب حاصل می شود اطلاع از نویسندگان سرشناس دوره است. برترین این نویسندگان از این قرار اند:

• ناصرالدینشاه
• جناب جلالتماب اجل آقای سپهر
• جنـاب حـاجی میـرزا علی دکتر رئیس الاطبا
• حاجی ملا زین العابدین شیروانی
• مرحوم اعتمادالسلطنه
• سر جان ملکم

آشکار است که رجال سرشناس یا شاه و وزیر و درباری اند یا طبیب و ملا و مورخ و خارجی!

شیوه سفارش خارجی
و نهایتا در باره شیوه تهیه و سفارش کتابها نیز از این اعلان می توان دانست که:
کتاب ها را تجارتخانه ها تهیه می کرده اند و اعلان دهنده لازم می بیند که متذکر شود اگر هر متاع دیگری هم آقایان خواستار باشند با اخذ حق السعی برای آنها تهیه خواهد شد.

اداره تهیه کتاب مرکز تهیه روزنامه های چاپ خارج از ایران هم بوده است. برای همین نشانی دفاتر آن در خارج از ایران نشانی دفتر همان روزنامه ها ست: «محـض سهولت رجوع کنندگان محترم اعـلان مـیشـود هرگـاه در خـارج از طهـران هرکس رجوع و خواهش روزنامه و کتابی داشته باشد یـا مـستقیماً مکاتبـه بـا مرکز نماید یا به توسط شرکاء و وکلای محترم که اسامی ایشان مرقوم میشود رجوع نمایند. (در خاک مصر و ممالک عثمانی در اسلامبول ادارۀ شریفه اختر) (در هندوستان کلکته اداره شریفه حبل المتین) (در بمبئی محله جیـلرود نمـره ۹۴ حاجی آقای کتابفروش شیرازی) (در تمام خطه آذربایجـان مقـرب الخاقـان آقا میرزا جعفر وکسیل روزنامه ها) (عراق و قم و اصفهان جناب حـاجی میـرزا علی تاجر اصفهانی الشهیر به نقشینه) (در سایر ممالـک محروسـه بـه رؤسـاء پستخانه مبارکه).»

به علاوه، غیر از این فهرست / اعلان، فهرستهای خاص دیگر هم در همین تجارتخانه وجود داشته است چرا که می گوید: «از کتابخانه های اسلامبول هرکس اطـلاع بخواهـد فهرسـت علاحـده موجـود است.» از این فهرستهای فروش کتاب باز هم ممکن است هنوز در دست کسی باشد.

نکته آخر هم این که فروش کتاب نقدی بوده و برگرداندن کتاب هم قبول نمی شده است: « و بعد از یـک روز هـم اگر پس بیاورند قبول نخواهد شد و نسیه هم فروخته نمیشود.»