زیست‌نگاری مِه‌دود لندن

مهدی خلجی

London Fog: The Biography
by Christine L. Corton
Belknap Press, 2015

تصور کنید روزی کسی زیست‌نگاری (بیوگرافی) باغ‌های بهار نارنج شیراز را بنویسد یا زیست‌نگاری چای در شمال ایران را. تاریخ نه، زیست‌نگاری. یعنی باغ‌های بهار نارنج یا چایِ شمال ایران را موجودی زنده فرض کند و زادن و بالیدن و رویش و کاهش‌ آن‌ها را روایتی زیست‌نگارانه کند. نوشتنِ چنین روایتی، طبعاً بدون شرح زمینه‌ی تاریخی دقیقِ سرگذشت باغ بهار نارنج یا چای شدنی نیست. در نتیجه، وقتی شما زیست‌نگاری چای شمال را می‌خوانید، به واقع از تاریخِ خودِ شمال ایران در مقطعِ تاریخی معینی بر محورِ گیاهی به نام چای آگاهی می‌یابید نه فقط از تبار و تاریخِ خود چای.

زیست‌نگاری نوعی تاریخ‌نگاری است که مرزبندی دقیق آن با دیگر انواع تاریخ‌نگاری البته در قالب مفاهیم آسان نیست؛ ولی تفاوت آن دو را با ویژگی تمرکز زیست‌نگاری بر سرگذشت یک انسان (و اکنون به شکل استعاری هر موجود زنده و نازنده، طبیعی و دست‌ساخته‌ی بشر و واقعی و مجازی) می‌توان شناخت و نیز سبکِ روائی خاص آن. برخی گفته‌اند زیست‌نگار بیش از تاریخ‌نگارانِ دیگر رویکردی سوبژکتیو به موضوع خود دارد و از تکیه‌ی محض و انحصاری بر داده‌های سخت و سرد دور می‌شود. سبک روائی زیست‌نگاری به همین سبب به روایت داستانی در ادبیات نزدیک‌تر است. از همین تاریخ‌نگارانی نیز زیست‌نگاری را از قلمرو تاریخ بیرون رانده و به گستره‌ی ادبیات داستانی تبعید کرده‌اند و منتقدانی ادبی نیز تأکید زیست‌نگارانه بر امر شخصی را از بُن و در روش ناروا و خطا شمرده‌اند.

از کتاب‌های شوق‌آوری که دیروز برایم آمد، یکی «زیست‌نگاری مه‌دود لندن» (London Fog, The Biography) نوشته‌ی خانم کریستین کورتِن است. این کتاب، نسخه‌ی بازنویسی‌شده‌ی رساله‌ی دکترای نویسنده است با عنوان «مِه‌دود لندن به مثابه‌ی استعاره‌ای فرهنگی در ادبیاتِ دوره‌ی ویکتوریا و ادوارد». خانم کورتنِ از این رساله در سال ۲۰۱۰ در دانشگاه کنت (Kent) دفاع کرده است.

کتاب، روایتی گیراست از سرگذشت پدیده‌ی «مِه‌دود لندن» که به نوشته‌ی خانم کورتِن در دهه‌ی ۱۸۴۰ میلادی برآمد؛ زمانی که جمعیت شهر لندن ناگهان چند برابر شد و مصرف ذغال سنگ در خانه‌ها بالا رفت و دود ذغال سنگ‌های خانگی با دود برآمده از دودکش‌های کارخانه‌ها و کارگاه‌های به سرعت به رو گسترش دوران انقلاب صنعتی می‌آمیخت. در این کتاب می‌خوانیم در چه دوره‌هایی و بر اثر چه تغییرات طبیعی، اجتماعی و حقوقی بهداشتی این مه کاهش یافت و مهار شد.

این زیست‌نگاری مانند هر زیست‌نگاری موفق فراتر از شرح داستانِ موضوعِ خود است؛ بل‌که در عین حال، تاریخِ سیاسی، اجتماعی، ادبی و فرهنگی حدود دو سده‌ی پایتخت بریتانیا از دریچه‌ی داستانِ شخصیتِ اصلی، مِه لندن، است. بدون آگاهی و چیرگی نویسنده بر رشته‌های گوناگون علمی مانند جامعه‌شناسی، جغرافیا، ادبیات و هنر چنین کتابی نمی‌توان نوشت.
خواننده در این کتاب تنها با پدیده‌ی رازآمیز و افسانه‌ای «مِه‌دود لندن» به مثابه‌ی پدیده‌ای زیست‌محیطی آشنا نمی‌شود؛ بل‌که درباره‌ی تصویرِ این مِه در ادبیات بریتانیا و اسباب تغییریافتن این تصویر حتا در رمان‌های یک نویسنده مانند چارلز دیکنز می‌خواند؛ بازتابِ مِه‌دود لندن در آثار نقاشانی چون مونه، شعر شاعرانی مانند تی. اس. الیوت و رمان‌های نویسندگانی در سطحِ اسکار وایلد، هنری جیمز، چارلز دیکنز و جوزف کنراد. بدین سان، خواننده می‌تواند سیرِ دگرگشتِ معنایی یک استعاره را در دورانی بلند پی بگیرد و توانایی خلاقانه‌ی نویسندگان و هنرمندان را در برخورد با استعاره‌ای واحد بسنجد؛ فرانمایی و واگویی تاریخ ادبی دوره‌ای مهم از روزن کوچکِ یکی از هزاران پدیده‌ی پیرامون انسان.

در آینه‌ی این استعاره، خواننده به دالانِ ذهن اجتماعی مردم یک شهر برده می‌شود و نه تنها از ماجرای مه‌دود لندن باخبر می‌شود که با شناخت احساس و اندیشه‌ی شهروندان لندن درباره‌ی یکی از ویژگی‌های زیست‌بومی‌شان، نکته‌هایی روشن‌گر در باب سرشت و ساختار ذهنیتِ اجتماعی مردمی در زمان و مکانی خاص می‌خواند.

نویسنده هراس‌ها و دلهره‌هایی را شرح می‌دهد که مِه در دل ساکنان لندن برمی‌انگیخت و مخاطرات روزمره‌ای که به ویژه در زنان، حس ناامنیِ رفت و آمد در خیابان‌ها و جاهای عمومی را نیرو می‌بخشید. مِه پوششی برای جنایت و جرم بود و رعایتِ حد و مرزها و وضعِ قوانین ویژه‌ای را برای شهروندان ایجاب یا توجیه می‌کرد. فروکشیدن و کاهش آن مِه افسانه‌ای هم به سبب دگرگونی زندگی شهری پس از جنگ جهانی دوم بود و هم خود سبب‌ساز تغییرهای ملموس بسیاری در زندگی روزمره‌ی لندنیان و لندن‌نشینان.

رنگ باختن و رقیق شدن مِه‌دود لندن، خودبه‌خود صورت نگرفت. اگر مسئولیت‌شناسی سیاست‌مداران انگلیسی، پیشرفت علم در زمینه‌ی آگاهی از علل شکل‌گیری مِه و شیوه‌های از میان بردنِ آن، حساسیت‌ِ نهادهای متولّی بهداشت عمومی به سلامتِ ساکنان شهر و رضایت شهروندان به پرداخت مالیاتی افزوده برای حل معضل آلودگی هوا نبود، بی‌گمان امروزه تنفس کردن در هوای لندن بسی دشوارتر و مرگ و بیماری ارزان‌تر از نیمه‌ی سده‌ی بیستم می‌بود.

عکس‌های تاریخی و تصویر تابلوهای نقاشی مربوط به تاریخِ مِه‌دود لندن در لابلای اوراقِ این کتاب ۳۹۰ صفحه‌ای بر ارزش و کشش آن افزوده است.

———————-
*تصویرهایی از لندن در سالهای مه و دود:
London Fog in black and white