مقایسه نائینی با هگل و فوکو زمان‌پریشانه است

مهدی خلجی

در آستانه تجدد
در شرح تنبیه الامه و تنزیه المله
داود فیرحی
تهران: نشر نی، ۱۳۹۴
(برای دیدن بخش آغازین کتاب اینجا را ببینید)

شوخی آقای داود فیرحی با اندیشه‌ی سیاسی اروپا و نیز متن نائینی در کتاب «آستانه‌ی تجدد» نمکین نیست. مقایسه‌ نائینی با هگل و روسو؟ یعنی هم هگل و روسو برای ایشان بیگانه است هم نائینی. نمونه‌ای از خطای روشی و مغالطه‌ی زمان‌پریشانه در فهم متون اندیشه‌ی سیاسی.

کتاب «تنبیه الامه» نائینی، یکی از رساله‏ های اثرگذار دوران مشروطه است که اغلب گرفتار تفسیرهای غیر روشمند شده و به بدفهمی‏ های عامدانه یا ناخواسته بسیاری دامن زده است.

من حدود چهل – پنجاه صفحه کتاب آقای فیرحی را خوانده ‏ام و باقی را نیز ورق زده ‏ام. بیشترِ نوشته‏ پرحجمِ ایشان در شمارِ «کتاب‏سازی» است. فرصتی باشد، بعدتر یادداشتی مستقل در جایی جز فیس بوک خواهم نوشت.

اما عجالتاً بگویم که ایشان فارغ از این‏که نائینی کیست و به کدام جریان و مکتب فکری در تشیع تعلق دارد، در شرح کلماتِ او از ملاصدرا و فخر رازی تا ابن سینا و دیگران بهره گرفته؛ گویا نائینی به یکسان به همه این اندیشه ‏ها و رویکردهای فکری تاریخ اسلام، از فلسفه تا حدیث، به یک‏سان وام‏دار بوده و به آن‏ها نظر داشته است. به عبارت دیگر، تفسیر او، جهانِ ذهنی نویسنده و سیاق متن را نادیده می‏ گیرد.

از این‏که بگذریم، نویسنده، به صورت دل‏بخواهی، در جاهای گوناگون، یک کلمه را از متن بیرون کشیده و بارهای معنایی عجیب و غریبی بدان‏ ها داده است. مثلاً در شرح جمله‏ آغازین کتاب: «مطلّعین بر تواریخ عالم دانسته ‏اند»، آقای فیرحی آورده که «نائینی از «تاریخ‏های جهان» سخن می‏ گوید و نه «تاریخ جهان»… روشن است که چنین نگاهی بر خلاف تصور هگلی از تاریخ است.» (ص. ۲۵) در جای دیگر هم باز بر این نکته تأکید کرده و دو دیدگاه متفاوت هگلی و فوکویی را در برابر هم نشانده و تلویحاً دیدگاهِ نائینی را فوکویی فرانموده است (ص. ۵۵).

خب! این فقیهِ نجفی که روح ‏اش از مباحث فلسفی هگل و فلسفه‏ تاریخ اروپا بی‏خبر بوده از کجا به نگرشی فوکوئی به تاریخ رسیده؟ فقط با یک عبارت «تواریخ عالم» که به شکل غیراصطلاحی به کار برده و در کتاب‏های قدیمی ما بارها به کار می‏رفته؟ مثلاً وقتی خواجه رشید الدین فضل الله همدانی در کتاب «جامع التواریخ» می‏ گوید «پادشاه اسلام از غایت علّو همت همواره مستبحث انواع علوم و متفحص فنون حکایات و تواریخ است» مرادش آن است که محمود غازان نگرش فوکویی به تاریخ داشته؟ یا خودش؟

کتاب پر از نقل‏ قول‏های بی‏ربط و باربط و بلند و کوتاه و اغلب ملال ‏آور است (الگوی رایج کتاب‏سازی). مثلاً درباره‏ رنسانس و نقش مسلمانان دو سه پاراگراف عامیانه از «ویکی‏پدیا» آورده که از دانشگاه‏‌دیده‏ ای مانند ایشان بعید است.

هم‏چنین، نظر نائینی درباره‏ ارتباط دیانت و سیاست را با نظر ژان ژاک روسو نزدیک خوانده است: «سخن نائینی… هرچند با مبانی متفاوت، اما به هر حال همان مسیری را می‏ پیماید که اندیشه‏ های روسو در قرارداد اجتماعی پیش گرفته است.» (ص. ۳۸)

کتاب «آستانه‏ تجدد» گواهی نمی‏ کند که نویسنده ‏اش با تاریخ‏نگاری اندیشه و روش‏ شناسی‏ های آن قلمرو آشنائی چندانی داشته باشد. از تفسیر بیگانه-با-سیاق متن گرفته و تأویلِ یک‏سره زمان‏‌پریشانه از واژه ‏ها و عبارات، معضلی اصلی در رویکرد نویسنده است. بارها از «آزادی»، «برابری» و «عدالت» سخن می ‏گوید بدون آن‏که به تفاوت معنائی این واژه ‏ها در زبان فقیهی مانند نائینی با کاربرد آن‏ها در فلسفه‏ سیاسی مدرن – حتا فلسفه‏ سیاسی یونان باستان – توجه کند.

کافی است کسی آثار کوئنتین اسکینر یا لوسین فور را بخواند تا تفاوت روش‏ شناسی علمیِ تاریخ‏نگاری اندیشه را با کتاب‏سازی‏ های ایدئولوژیک دریابد.

«در آستانه تجدد» در یک کلمه، اثری فاقد اعتباری علمی به نظر می‏ آید.

———————-
پس نوشت از راهک:
به نقل از: کانال نامه های حوزوی @namehayehawzavi