مهدی جامی
یادداشت ویراستار
سیر حکمت جامعه مدنی،
از یونان تا جهان مدرن
نویسنده: جان ارنبرگ
ترجمه هومن نیک اندیش
ویراسته مهدی جامی
واشنگتن، آموزشکده توانا، ۲۰۱۶ (مشخصات نسخه انگلیسی)
متن کامل کتاب را از اینجا دریافت کنید.
جامعه مدنی از مفاهیم پرکاربرد در ادبیات سیاسی ایران در ۲۰ سال گذشته بوده است و به‌ویژه با روی کار آمدن محمد خاتمی و دولت اصلاحات در ایران سر زبان‌ها افتاد و وارد گفتارها و جستارهای سیاسی شد. اما با وجود همه مباحثی که با تکیه بر جامعه مدنی صورت گرفته است چیستی آن با مناقشه روبرو بوده است؛ گرچه نهایتا توافقی عمومی شکل گرفته که جامعه مدنی باید به مردم تکیه داشته باشد و به تشکل آنها بها دهد و سیاستی متکی بر خواست مردم را شکل دهد. اما اگر این مفهوم و سازوکار آن در میان ایرانیان چندان روشن نیست، یکی به خاطر تازگی آن در گفتار سیاسی ایران است و یکی هم به خاطر کهنگی اصل مفهوم و لایه‌های معنایی و تاریخی آن. جامعه مدنی مفهوم واحدی نیست و در طول قرن‌ها تحولات بسیار یافته است و چه بسا سطوح مفهومی مختلف آن امروز در کنار هم مطرح می‌شود و همین بر ابهام‌های آن افزوده است. هویت هر مفهومی مثل هویت هر آدمی بسته به تاریخ آن است. و شناخت آدم‌ها و مفهوم‌ها بدون شناخت تاریخ آنها غیرممکن است.
اهمیت این کتاب که ترجمه آن را در دست دارید در همین است که تاریخی فشرده از مفهوم جامعه مدنی و سیر آرا و اندیشه‌ها در باره آن را بیان می‌کند. این کتاب بیوگرافی مفهوم جامعه مدنی است و سیر زندگی آن را از دوران یونان تا امروز روایت می‌کند و سرنخ تقریبا همه مسائل و مباحث اساسی جامعه مدنی تا پایان قرن بیستم در آن پیدا می‌شود. بنابرین، هر مساله‌ای از جامعه مدنی تا زمان انتشار این کتاب در ۱۹۹۹ با شرحی اساسی یا مختصر و مفید در این کتاب همراه است. از آن گذشته، منابع اساسی در باره هر بحث نیز محل ارجاع نویسنده دانشور آن است و بنابرین دانشجوی اندیشه سیاسی با مجموعه‌ای ارزشمند از آرا و مراجع بحث آشنا می‌شود. کسی که در زمینه جامعه مدنی مطالعه کرده باشد می‌بیند که این کتاب به دانسته‌های پراکنده او انسجام می‌بخشد و ابهام‌های بسیاری را می‌زداید و تحول این مفهوم را از یک دوره به دوره دیگر یا از جامعه به جامعه دیگر شرح می‌دهد و روشن می‌سازد.
ارزش این متن از نظر من به طور خاص به الهام بخش بودن آن برای خواننده ایرانی است زیرا چه به عنوان تاریخ اندیشه سیاسی و تدبیر مدینه و چه به عنوان مجموعه‌ای از بهترین دستاوردها و چاره اندیشی‌ها برای مسائل اجتماعی-سیاسی و بخصوص بحث از رابطه فرد و جامعه و دولت سرشار از گزاره‌ها و بندهایی است که هر یک می‌تواند به نحوی مفسر وضع فعلی و دیروزه ما باشد و به طراحی نظریه‌هایی برای آینده دموکراسی در میان ما کمک کند. شماری از این بندها آنقدر با تجربه امروز ما نزدیک‌اند که از تشابه وضع خود و تجاربی که از سر می‌گذرانیم یا گذرانده‌ایم با آنچه در تاریخ فکر و جامعه پیش آمده در حیرت می‌شویم. و همین تشابه‌ها ست که مایه الهام است. برای نمونه این بند را گویی متفکری ایرانی نوشته است: «من نمی‌گویم آموزش افراد برای چگونگی استفاده از حقوق سیاسی خود کار ساده‌ای است؛ ولی مدعی هستم که وقتی چنین شد، اثراتی که از آن حاصل می‌شود بسیار مهم است؛ و این را هم اضافه کنم که اگر زمانی برای اقدام به چنین تلاشی مناسب باشد آن زمان همین حالاست. آیا نمی‌بینید که اعتقادات مذهبی لرزان شده و مفهوم الهی حقوق در حال تنزل است و اخلاق‌گرایی تغییر مبنا داده و در نتیجه مفهوم حقوق اخلاقی در حال محوشدن است؟ استدلال جای ایمان و حسابگری جای انگیزه‌های احساسی نشسته است. اگر در جریان این اختلال عمومی شما نتوانید بین مفهوم حقوق و مفهوم منافع خصوصی پیوند برقرار کنید، که تنها چیزی است که جایی بی‌خلل در قلب انسان دارد، چه ابزاری برای اداره جهان خواهید داشت به‌جز ارعاب؟»
بدون اینکه بخواهم اهمیت دیگر فصول کتاب را از نظر به دردبخور بودن برای دانشجو و کنشگر ایرانی کم کنم، باید بگویم فصل ۷ مجموعه خوبی از این شباهت‌ها را نشان می‌دهد. در این فصل می‌بینید که چگونه قصه رواج مفهوم جامعه مدنی در اروپای شرقی گویی قصه ما بعد از دوران اصلاحات است و راه‌هایی که در زمان خود روشنفکران و نخبگان و دانشوران اروپای شرقی اندیشیدند همچنان برای کشورهایی مثل ما که با مسائل مشابه دست به گریبان‌اند محل تامل و الهام یا مایه تصحیح و تعدیل است. بخشی از این همانندی‌ها پیش از این در ایران کشف شده است و در این زمینه مترجمان دانشور و آگاه پیشگام بوده‌اند. شاید بخشی از توجهی که در ایران به سرنوشت چکسلواکی در عهد شوروی می‌شود ناشی از همین درک شباهت‌ها ست. چنانکه این سخن واسلاو هاول گویی گزارشی از وضع امروز ما در ایران است: «دولت موضوعات و سوالات و تصمیمات بی‌شماری را به سیاست می‌کشاند که هیچ ربطی به سیاست ندارند، مثل مسائل خصوصی (شهروندان) و سوالات تکنیکی که در تحلیل نهایی دولت را با آن کاری نیست. همه چیز قابلیت سیاسی شدن ندارد، یا راه حلی سیاسی ندارد.» اینکه کسی به کنسرت برود، دوچرخه سوار شود یا انتخابی شخصی داشته باشد قاعدتا باید از مجموعه مسائلی باشد که بیرون از حیطه دولت می‌ایستد و ورود دولت به آن نقض حریم شهروندان است.
سیر اندیشه جامعه مدنی به قلم جان ارنبرگ دقیقا به دلیل اینکه سیری در انواع دیدگاه‌ها در باره جامعه مدنی و دولت است، مرجعی الهام‌بخش است. بعید است کسی با دانش سیاسی و زمینه حقوقی و آشنایی با فلسفه سیاسی به مطالعه این کتاب بپردازد و ذهن‌اش جوال نشود و چشمه اندیشه‌اش نجوشد. پرفسور ارنبرگ آنقدر خوب زمینه‌های برآمدن هر نظریه را توضیح می‌دهد و سپس آن را مقابل ایده بعدی می‌گذارد و نقد می‌کند که خواننده اهل سیاست را تربیت می‌کند تا بداند چگونه نظریه‌ها به نیازهای زمانه خود پاسخ می‌دهند و این هم حسن آنها است و هم محل نقدشان. نمی‌توان نظریه‌ای به دست داد که رنگ زمانه و نیازهایش را نداشته باشد و درست به همین دلیل نمی‌توان نظریه‌ای را مطلق گرفت و دیگر نظریه‌ها را نامعتبر شمرد. نویسنده دانشور نشان می‌دهد که می‌توان نظریه‌ها را در سیر تحولی جوامع ارزیابی کرد. نظریه‌ای که تا روزگاری بسندگی داشته از وقتی جامعه به تحول تازه‌ای دچار می‌شود دیگر بسندگی خود را از دست می‌دهد و باید نظریه تازه‌ای به ترسیم چشم انداز و تقسیم نقش‌ها و تعریف مجدد جایگاه‌ها و وزن آنها بپردازد.
چگونه این کتاب را بخوانیم؟
این کتاب برای کسانی که مطالعات پیشرفته در زمینه اندیشه سیاسی و جامعه مدنی دارند دستنامه مناسبی برای تدریس است و برای کسانی که مطالعات محدودتری داشته‌اند اما مشتاق آشنایی عمیق تر با مباحث اصلی این حوزه هستند کتابی عالی برای جمع‌خوانی است. یعنی این کتابی است که می‌توان در جمع‌های کوچک چندنفری مطالعه و آن را مباحثه کرد. اگر محور این جمع‌ها کسانی باشند که مطالعات پیشرفته دارند بهترین نتیجه به دست خواهد آمد. من بختیار بوده‌ام که در تالیف ارزشمند دکتر کاظم علمداری در باره جامعه مدنی هم کار ویرایش را برعهده داشته باشم که مثل کتاب حاضر از انتشارات آموزشکده توانا ست و نسخه دیجیتال هر دو را رایگان می‌توانید دریافت کنید. ارزش کار دکتر علمداری به این است که ضمن تکیه بر تاریخ فکر جامعه مدنی، سرنخ مسائل مهم جامعه مدنی را از منظری ایرانی به دست می‌دهد و حاصل جمع نظرات دانشوران ایرانی هم در آن آمده است. بنابرین، به نظر من خواندن کتاب ایشان و کتاب ارنبرگ در کنار هم در یک جمع کوچک و در یک وقت مناسب مثلا سه ماهه بهترین شیوه برای خودآموزی مباحث جامعه مدنی به صورت گروهی است و خود مدلی از یک اقدام مدنی خواهد بود.
روش کار ویرایش
کار ویرایش این ترجمه از دو جهت دشواری داشت. نخست آنکه مترجم در دسترس نبود. کتاب ترجمه شده بود و برای ویرایش مانده بود تا به دست من رسید. دیگر اینکه در تقویم اولیه متوجه شدم که با وجود زحمت مترجم کار ویرایش کتاب سنگین خواهد بود و باید تمام کتاب را مقابله کرد و چنین کردم. کتاب را سطر به سطر و کلمه به کلمه با متن اصلی مقابله کردم و در نتیجه بخش‌های زیادی از ترجمه پیراسته شد، بخش‌هایی دوباره ترجمه شد، جملات و افتادگی‌های متن اصلی به ترجمه افزوده شد و برخی نقل قول‌ها از کتابهای اندیشوران جامعه مدنی هر جا متن فارسی قابل دستیابی بود با آن ترجمه‌ها سنجیده شد و چنانکه خواهید دید از شماری از این ترجمه‌ها استفاده شد.
بنابرین، گرچه ساختار جمله بندی و بیان در این کتاب از آن مترجم است اما به دلیل ویرایش‌های بسیار باید گفت که نثری میانه پیدا کرده است که نه دیگر همان نثر اولیه ترجمه است و نه نثری است که اگر خود من کتاب را سراسر ترجمه می‌کردم به آن نثر در می‌آمد. در هر حال مقید بوده‌ام که کتاب هر چه بیشتر به متن اصلی نزدیک شود و از شیوه ادای بحث و ورود و خروج در جملات و تاکیدها دور نشود مگر جایی که تفاوت‌های زبان انگلیسی و فارسی آنقدر زیاد است که ناچار باید جملات را به شیوه دیگری بست تا مقصود را ادا کند. مولف در کار خود صاحب سبک است و قلم انگلیسی‌اش هم ویژگی‌های خاص خود را دارد. در ویرایش ترجمه این نکته همه وقت در نظر گرفته شده است. در عین حال، ویراستار با همه دقت برای اطمینان از انتقال درست و روشن مفاهیم ادعای کمال ندارد. اگر خطایی در کتاب یافتید از روی لطف آن را با من یا با آموزشکده توانا در میان بگذارید تا در ویراست بعدی از کتاب تصحیح شود.
نام کتاب در ترجمه فارسی
کتاب جان ارنبرگ در واقع تاریخ فلسفه جامعه مدنی است. شاید آن را به زیست‌نامه جامعه مدنی بتوان تعبیر کرد که برخی منتقدان کرده‌اند. اما در انتخاب نام فارسی کتاب فکر کردم بهتر است عنوان به “سیر حکمت جامعه مدنی در غرب” برگردانده شود چرا که این عنوان محتوای کتاب را دقیق تر نشان می‌دهد. سیر حکمت در اروپا اثر محمدعلی فروغی در بین کتابخوانان ایرانی چندان مشهور است که اشاره به آن به خوبی گویای تاریخی بودن یک متن نظری است. تکیه بر حکمت هم روشنگر این نکته است که این تحول مفهومی از سر نیاز و تامل و اندیشه بوده است و حکمتی داشته و بر حکمت یا فلسفه‌ای هم متکی بوده است. بنابرین، عنوان این کتاب به فارسی، رساتر از برگردان لفظ به لفظ عنوان اصلی آن خواهد بود یعنی به “جامعه مدنی؛ تاریخ تحلیلی یک ایده”.
در محاسن نویسنده و اثرش
جان ارنبرگ (John Ehrenberg) در دانشگاه استانفورد تحصیل کرده است و در فعالیت‌های جنبش حقوق مدنی، ضدجنگ و دیگر جنبش‌های اواخر دهه ۶۰ و دهه ۷۰ میلادی فعال بوده است. او از ۱۹۸۰ در دانشگاه بروکلین نیویورک (LIU) علوم سیاسی تدریس می‌کند و زمینه اصلی درس‌ها و جستارهایش مارکسیسم، اندیشه دموکراسی، نظریه دولت، انقلا‌‌‌‌‌ب‌های دموکراتیک، پیامدهای سیاسی نابرابری در آمریکا، جنبش حقوق مدنی و تاریخ نظریه‌های سیاسی است. پرفسور ارنبرگ عمری را در تعلیم و کنشگری گذرانده تا محتوای دموکراتیک را در جامعه تعمیق بخشد. او در سال ۲۰۰۰ برای نوشتن کتاب حاضر، جایزه مایکل هرینگتون (Michael J. Harrington) را که انجمن علوم سیاسی آمریکا اعطا می‌کند برای بهترین کتاب علوم سیاسی در ۱۹۹۹ دریافت کرده است. ترجمه فارسی این کتاب که به پیشنهاد و پشتیبانی مالی آموزشکده توانا انجام شده است، تازه‌ترین ترجمه این کتاب است که به چندین زبان دیگر نیز ترجمه شده است.
برتل اولمن (B. Ollman)، از استادان دانشگاه نیویورک، در باره کتاب جامعه مدنی گفته است: «هیچ یک از دانشورانی که در مباحث جامعه مدنی امروز مشارکت دارند از کتاب جان ارنبرگ بی‌نیاز نخواهند بود. این کتاب زندگینامه‌ای است استوار از ایده‌های جامعه مدنی و سهمی اساسی در تاریخ نظریه سیاسی دارد و نویسنده‌اش یکی از درخشان‌ترین ستاره‌های کهکشان نقد و تحلیل است!» استفن اریک برونر(S. E. Bronner) از دانشگاه راتگرز هم کتاب را این‌گونه توصیف می‌کند: «مطالعه‌ای جذاب درباره ایده‌ای دورانساز در تاریخ نظریه سیاسی. این کاری است که بسیار خوب نوشته شده و چشم انداز تحلیلی انتقادی ارجمندی دارد. کاری است اصیل و دانشورانه.»
و انصافا چنین است!
