نادر مطلبی کاشانی
در تابستان ۱۳۸۵ روزی در عمارت ییلاقی استاد افشار صحبت از تاریخچه فهرست نویسی در ایران به میان آمد و این سوال پیش آمد:
«آیا به نظر شما ابن یوسف شیرازی در هنگام نوشتن فهرست نسخ خطی کتابخانه مجلس (در حوالی سالهای ۱۳۰۴ و ۱۳۰۵ شمسی) و سپهسالار (حدود ۱۳۱۵ شمسی) نظری بر فهرست های نوشته شده توسط فرنگیان داشته است؟»
جواب فرمودند: «به احتمال زیاد بله. اگر هم به طور مستقیم از آنها استفاده نکرده باشد، ولی با توجه به دوستی و مراوداتی که ابن یوسف با رجال علمی و فرهنگی و سیاسی فرنگ رفته وقت داشته، احتمالاً از فهرست های نوشته شده توسط ایران شناسان فرنگی برای نسخه های خطی شرقی اطلاع داشته است.»
گفت وگوی ما در نهایت بدینجا رسید که:
«آیا به نظر شما با توجه به گستردگی امر فهرست نویسی در ایران ـ بخصوص در این سالهای اخیر و در میان جمعی از جوانان فاضل و علاقه مند به این کار و رشته ـ آیا بودن کاربرگه ای واحد و مشترک برای فهرست نویسی لازم و ضروری است؛ و آیا شما خود با توجه به تجربه وسیعی که از کار فهرست نویسی برای مجموعه های متعدد خصوصی و عمومی داخل و خارج از کشور دارید، حاضر هستید از الگو و طرحی واحد در کار فهرست نویسی پیروی نمائید؟»
جواب فرمودند: «اگر این کاربرگه در همنظری با متخصصان نسخه شناس و فهرست نویسان ایرانی و فرنگی تهیه و تدوین شود، البته بسیار مفید و مغتنم واقع خواهد شد و به طور قطع و یقین من خود حاضر به انجام آن هستم.»
پس برای آنکه تأیید و تاکیدی بر این کار داشته باشند از دو تجربه شان در تهیه کاربرگه در دو مقطع زمانی نسبتاً طولانی یاد فرمودند. نخست از تهیه کاربرگه ای که در دوره هفت ماه ریاست شان بر کتابخانه ملی (۱۳۴۱ش) آماده کرده بودند، و بعد از زمانی که قرار شد فهرستی برای نسخه های خطی کتابخانه ملی و آرشیو دولتی اتریش تهیه و تدوین نمایند. خوشبختانه این هر دو کار ارزشمند در دسترس اهل فن قرار دارد و قابل نقد و نظر و بررسی است.
طرحی که در زیر ملاحظه می فرمائید، صورت مقدماتی و ابتدایی و البته خالی از توضیحات لازم برای هر بند و بخش است، که قرار بود استاد افشار آن را در مشورت با برخی استادان غیر ایرانی، از جمله پروفسور یان یوست ویتکام، فهرست نویس نسخ شرقی کتابخانه دانشگاه لیدن هلند، و پروفسور فرانسیس ریشارد، فهرست نویس نسخ فارسی کتابخانه ملی فرانسه، و جمعی دیگر تهیه و صورت نهایی آن را در مجله «نامه بهارستان» منتشر نمایند، که متأسفانه عملی نشد و به همین صورت ناقص و ابتدایی باقی ماند.
اکنون چون دوستان و ارادتمندان جناب رضا استادی، تصمیم بر آن دارند تا جشن نامه ای برای حضرتشان فراهم کنند و چون جناب ایشان علاوه بر اشتغالات کثیر علمی، خود عمری به کار فهرست نویسی نسخ خطی مشغول بودند آن طرح که یادگاری از دوست فقید ایشان مرحوم استاد ایرج افشار است در اینجا تقدیم دوستداران نسخ خطی می گردد:
«مشق نسخه شناسی»
- شماره دستیابی نسخه (شماره‌ای منظور است که مشخِّص شناسایی آن تواند بود):
- شماره ثبت کتابخانه:
- نام کتاب / مجموعه (اگر مجموعه است چند رساله دارد و کیفیت اجمالی مندرجات):
- جایی که اسم کتاب در نسخه دیده می‌شود:
- در صفحه پیش از متن (یا آنچه امروزه صفحه عنوان گفته می‌شود):
- به طور ساده
- درون شمسه یا ترنج یا تزئینات دیگر
- در سرلوح
- در فهرست احتمالی مندرجات
- در مقدمه (خطبه) مؤلف
- در انجام متن مؤلف
- در انجامه کاتب
- بر لبه اوراق (آنچه معمولاً به مرکب در یکی از سه جانب دیداری اوراق می‌نوشته‌اند)
- بر کاغذ چسبانده بر عطف (معمولاً قسمت چرمی)
- بر آستر بدرقه جلد
انجامه (از کاتب)
- نام کاتب (احیاناً کاتبان دیگر):
- تاریخ کتابت (نقل کامل به مانند نسخه):
- محل کتابت (آبادی و نام جای خاص آن):
- نکته‌های استثنائی
- نسخه به دستور چه کسی نوشته شده:
- نسخه به چه کسی اهداء شده:
- کلمات آغاز نسخه (در صورت افتادگی معمولاً یک عبارت از ابتدای نسخه):
- کلمات انجام نسخه (در صورت افتادگی معمولاً یک عبارت از انجام و در صورت ناقص بودن ذکر عنوان بخش افتاده):
- نوع تفاوت‌های نسخه با متن اصلی (تلخیص و نظایر آن، در صورت کامل بودن متن بدان اشاره شود):
نوع خط:
- کوفی
- ثلث
- ریحان
- محقق
- تعلیق
- نسخ
- نستعلیق
- شکسته
- غبار
- چلیپا
- تفنّنی
اندازه ها
- اندازه جلد:
- اندازه برگ:
- اندازه نوشته:
اوراق
- تعداد اوراق نوشته:
- تعداد اوراق سفید و غیر متن:
- تعداد سطرها (در هر صفحه):
کاغذ
جنس کاغذ (در صورت ذکر در نسخه یا اطلاع قبلی):
- ایرانی
- هندی
- ورارودی
- استامبولی
- مغربی
- فرنگی ته‌نقش‌دار (/ واترمارک‌دار) (با ذکر تاریخ یا مهر کارخانه)
ضخامت کاغذ:
- کلفت
- متوسط
- نازک
رنگ کاغذ:
- سفید
- نخودی
- حنائی
- سبز
- آبی
- موارد دیگر
رنگ مرکب
- متن:
- ابواب و فصول:
- عناوین و کلمات و اشعار:
- آیات و احادیث:
- نشانه ها:
جلد
جنس جلد:
- چرمی (و رنگ آن)
- ضربی
- سوخت
- معرق
- لاکی
- پارچه‌ای
- چوبی
- نوع دیگر
نام صحاف (بر روی مهر یا درون نسخه):
تاریخ صحافی (بر روی مهر یا درون نسخه):
احتمال در مورد محل ساخت:
مشخصات اوراق
- کراسه شمار:
- ورق شمار:
- رکابه:
- ورقهای الحاقی:
آرایش ها، نشانه‌ها:
- تذهیب (در صورت داشتن، نام مذهّب ذکر شود)
- سرلوح (چند تا)
- جدول
- ستون‌بندی
- تشعیر
- تحریر
- دندان‌موشی
- چلیپانویسی
یادداشت‌ها و حواشی:
– تصحیحات متنی (در حاشیه)
– تصحیحات لغوی (در حاشیه)
– ارجاعات و اختصارات و رموز
یادداشتهای برافزوده:
- عرض‌دید
- وقایع تاریخی
- تولد و مرگ
- مالکیت‌ها
- وقف
- بخشش (/ هبه)
- خریداری
- مهر کتابخانه
- مهرهای دیگر
- قیمت
- موارد دیگر
تغییرات نسخه و آسیب‌ها:
- متن و حاشیه
- وصالی
- پارگی
- سوختگی
- آب دیدگی
- موریانه خوردگی
- افتادگی
- اغتشاش اوراق
- اغتشاش صحافی
- بی جلدی
- اوراق الحاقی
- موارد دیگر
کتابشناسی (معرفی متن)
- نام کتابخانه:
- شماره در قفسه کتابخانه یا مجموعه:
- شماره کتاب در دفتر ثبت:
- نام اصلی کتاب:
- نامهای دیگر:
- نام مجموعه، جُنگ، سفینه، مرقع و غیره (در صورت وجود):
- مؤلف
نام:
جای ذکر نام مؤلف:
- خطبه
- انجام متن
- جای دیگر
زمان زندگی مؤلف:
تاریخ تألیف:
مترجم/ شارح
نام:
زمان زندگی:
- نام مُهدی‌الیه:
- موضوع متن:
- تعداد ابواب و فصول متن:
- اصطلاحات مربوط به تقسیمات (فصل، باب، قسم، نوع و غیره):
- کلمات آغازین (پس از بسمله به مقدار لازم):
- کلمات پس از «اما بعد» (به مقدار لازم):
- کلمات انجام متن (پیش از انجامه نسخه به مقدار لازم):
- مراجع اساسی معرفی مؤلف یا تألیف:
- محل و تاریخ چاپ متن (اگر چاپ شده و نام مصحح):
- ناتمام ماند.]
