محمد زین‌الدینی
جهان کتاب
شماره ۳۲۹-۳۳۰
مطرب عشق
(جیگی جیگی ننه خانم)
نوشته محمد برومند
تهران: تیسا، ۱۳۹۵، مصور. ۱۰۹۰۰۰ ریال.
بیش از نیم قرن پیش، خبری در میان ساکنان شهر مشهد پیچید. مطربی دوره‌گرد که سال‌ها در خیابان‌ها و کوچه‌های این شهر پرسه زده بود و با ساز و نوا و عروسک‌گردانی به دل پیر و جوان شهر شادی بخشیده بود، در تنهایی و فقر، درگذشت. ولی آن‌چه که مرگ این مطرب بی‌نام و نشان را، که مشهدی‌ها به دلیل ترانه‌ای که مدام بر زبان داشت جیگی‌جیگی ننه‌خانم می‌خواندنش، به اتفاقی مهم و فراموش نشدنی در حافظۀ مردمان بدل کرد، اتفاق عجیب و پرابهام پس از مرگش بود.
آن‌گونه که خاطرات می‌گوید، درست همان روزی که جیگی‌جیگی ننه‌خانم از دنیا می‌رود، تاجر صاحب‌نامی در مشهد می‌میرد. جسد آن دو به غسالخانه برده می‌شود تا پس از شست‌وشو، مطرب دوره‌گرد در گورستان عمومی دفن شود و مرد ثروتمند در حرم امام رضا (ع). هزینۀ تدفین در حرم هشتمین امام شیعیان و یا به قول مشهدی‌ها «قبرِ جا»، از گذشته تا حال بسیار زیاد بوده و هست و پرداخت این مبلغ گزاف از عهدۀ همگان خارج است. اما به باور ساکنان قدیم مشهد «اگر مرده لیاقت همجواری با آقا را نداشته باشد، در همان شب اول قبر، فرشتگان جنازۀ او را با جنازۀ فرد لایقی عوض می‌کنند».
دست تقدیر چنین رقم می‌زند که در غسالخانه، جسد کفن‌پیچ شدۀ جیگی‌جیگی با جسد مردی که قرار بود در حرم دفن شود، جابه‌جا شود. آن مطرب یک‌لاقبا طیّ مراسم باشکوهی تشییع می‌شود و تاجر ثروتمند به قبرستان عمومی مشهد ـ گلشو یا گلشورـ برده می‌شود.
«وقتی خانوادۀ مرد تاجر می‌خواهند میّت خود را دفن کنند، متوجه می‌شوند که او جیگی‌جیگی ننه‌خانم است؛ لذا از مراجع تقلید آن زمان، آیت‌الله سبزواری و آیت‌الله میلانی اجازۀ نبش قبر می‌خواهند تا مرد تاجر را از گلشو به حرم منتقل کنند، اما آن‌ها دستور می‌دهند که جیگی‌جیگی را در حرم دفن کنند و تاجر هم در قبرستان عمومی باقی بماند.»
کتاب مطرب عشق که به‌تازگی به کوشش محمد برومند و به همت انتشارات تیسا منتشر شده، شرحی است بر این ماجرا از زبان مشهدی‌هایی که روزگاری پای بساط این عروسک‌گردان خیابانی ایستاده‌اند و در خاطرات کودکی‌شان صدای مردی سیاه‌چرده و خنده‌رو طنین انداخته است که می‌خواند:
جیگی‌جیگی ننه‌خانوم
بیا بشین روی زانوم
رو زانوم سنجد دِره
یه کمی بخور قوّت دِره…
این کتاب در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول شرحی است بر ماجرای زندگی و مرگ جیگی‌جیگی ننه‌خانم به روایت نگارنده. بخش دوم کتاب شامل نمایشنامه‌ای از محمد برومند و فیلمنامه‌ای به قلم داوود کیانیان دربارۀ مطرب دوره‌گرد مشهدی است. اما در بخش سوم می‌توانیم پای خاطرات و صحبت مشهدی‌ها و مشهد شناسانی همچون رضا و داوود کیانیان، رضا صابری، مرحوم رضا رضاپور، مرحوم اصغر میرخدیوی، قاسم رفیعا و رضا سلیمان‌نوری بنشینیم.
بخش پایانی کتاب، عکس‌هایی است از مشهد قدیم و نمایش «جیگی‌جیگی ننه‌خانم» که چند سال پیش در مشهد به کارگردانی محمد برومند به صحنه رفت. همچنین لوح فشردۀ همراه کتاب، مستند داستانی «دایرۀ قسمت» به کارگردانی نگارندۀ کتاب است «با حضور زنده‌یاد امیر قویدل، محمد مطیع، مهدی صباغی و دیگران که پرده از رخ پررمز و راز زندگی جیگی جیگی ننه‌خانم برمی‌دارد».
